انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران به‌تازگی و پس از ورود به دهه دوم فعالیتش، گزارش سال ۱۴۰۰ را منتشر کرد. در حال حاضر بیش از ۱۲۰ نهاد و صندوق در این انجمن حضور دارند که در سال گذشته خدمات مالی شامل بیش از ۲۲۰۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری خطرپذیر، ۱۳۸۰ میلیارد تومان تسهیلات و بیش از ۳۶۰۰ میلیارد تومان ضمانت‌نامه به اکوسیستم نوآوری و فناوری کشور ارائه کرده‌اند. این گزارش با تکیه بر داده‌ها و اطلاعاتی که توسط اعضا در اختیار انجمن قرار گرفته، تهیه شده و می‌تواند تصویری از عملکرد صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران را به نهادهای مالی، سرمایهگذاران، استارتاپها، شرکت‌های دانش‌بنیان، قانون‌گذاران و دیگر فعالین این صنعت نشان دهد.
در گزارش سال ۱۴۰۰ انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران علاوه بر معرفی و تعیین نقش این انجمن در اکوسیستم نوآوری و فناوری، عملکرد اعضای این انجمن در ارائه خدمات مالی شامل صدور ضمانت‌نامه، اعطای تسهیلات و سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیز به نمایش درآمده است. به همین دلیل، اطلاعات موجود در این گزارش می‌تواند موجب افزایش آگاهی فعالین صنعت و افزایش شفافیت صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران شود.
در این مقاله ابتدا به معرفی انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، چرایی شکل‌گیری آن و انواع نهادها و صندوقهای عضو این انجمن خواهیم پرداخت. سپس به بررسی عملکرد این اعضا در ارائه خدمات مالی شامل سرمایه‌گذاری خطرپذیر، اعطای تسهیلات و صدور ضمانت‌نامه خواهیم پرداخت.
حضور ۱۲۳ نهاد و صندوق در انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران
انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران که در سال ۱۳۸۸ با مشارکت فعالان و نهادهای پشتیبان در عرصه سرمایه‌گذاری خطرپذیر شروع به کار کرد، حال وارد دهه دوم فعالیت خود می‌شود. به‌طور کلی اهداف شکل‌گیری و فعالیت صنفی این انجمن را می‌توان موارد زیر عنوان کرد:
- توسعه و ترویج ادبیات سرمایه‌گذاری خطرپذیر
- استانداردسازی رویه‌ها و فعالیت سرمایه‌گذاری خطرپذیر
- ارتقا تعاملات فعالان صنعت با نهادها و سازمان‌های دولتی حامی تأمین مالی نوآوری
- انتقال تجربیات موفق سرمایه‌گذاری خطرپذیر
- تشکیل کمیسیون‌های تخصصی
در پایان سال ۱۴۰۰، ۱۰۴ نهاد و صندوق عضو انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران بودند که در حال این تعداد به ۱۲۳ عضو رسیده است. اعضای این انجمن را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
- صندوقهای پژوهش و فناوری
- شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر
- صندوقهای جسورانه بورسی
- شرکت‌های توسعه خدمات فناوری
- شتاب‌دهنده‌ها و سرمایهگذاران فرشته
این نهادها و صندوقها از طریق ارائه خدمات مالی به استارتاپها و شرکت‌های دانش‌بنیان در قالب اعطای وام، صدور ضمانت‌نامه و سرمایه‌گذاری خطرپذیر در اکوسیستم اقتصاد دیجیتال نقش‌آفرینی می‌کنند. بر همین اساس، انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران در گزارش سال ۱۴۰۰ در فصل‌های جداگانه به بررسی عملکرد اعضای خود در هر یک از این خدمات مالی پرداخته است. در ادامه به بررسی عملکرد اعضای این انجمن در اعطای وام، صدور ضمانت‌نامه و سرمایه‌گذاری خطرپذیر خواهیم پرداخت.
۲۲۲۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۱۴۰۰
اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران در سال ۱۴۰۰ اقدام به عقد ۳۱۵ قرارداد سرمایه‌گذاری خطرپذیر به ارزش ۲۲۲۰ میلیارد تومان کرده‌اند. با توجه به سرمایه‌گذاری ۷۵۰ میلیارد تومانی در سال گذشته، ارزش سرمایهگذاریهای خطرپذیر در اکوسیستم استارتاپی ایران رشد بیش از ۳ برابری در مقایسه با سال ۱۳۹۹ را تجربه کرده است.
میانگین مبلغ هر قرارداد سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۱۴۰۰، ۷ میلیارد تومان و در سال‌های ۱۳۹۹، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۷ به‌ترتیب ۲/۶، ۲ و ۱/۱ میلیارد تومان بوده است. یکی از دلایل اصلی افزایش ۲۰۰٪ ارزش قراردادها در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ را می‌توان افزایش هزینه‌های کسب‌وکارها در نتیجه تورم بالای ۴۰٪ و افزایش ۲۵٪ حداقل حقوق کارکنان عنوان کرد. دیگر دلیل این اتفاق را می‌توان تمایل سرمایهگذاران به سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های بالغ‌تر و مراحل رشد بالاتر در نظر گرفت که ریسک سرمایه‌گذاری کمتری را برای آن‌ها دارد.
در سال ۱۴۰۰، اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران ۴۱ میلیارد تومان خروج از سرمایهگذاریهای قبلی از طریق فروش سهام به سرمایهگذاران دیگر را گزارش کرده‌اند. این مبلغ اندک در مقایسه با حجم سرمایه‌گذاری‌ها در سال‌های گذشته نشان‌دهنده وضعیت نه‌چندان مساعد سرمایهگذاران در خروج موفق و کسب سود از طریق سرمایه‌گذاری خطرپذیر در اکوسیستم استارتاپی کشور است.
شیوه‌های مختلف سرمایه‌گذاری خطرپذیر
بر اساس گزارش ۱۴۰۰ انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، سرمایهگذاران از چهار طریق اقدام به سرمایه‌گذاری خطرپذیر می‌کنند:
- سرمایه‌گذاری خطرپذیر مستقیم: سرمایه‌گذاری مستقیم در استارتاپها و شرکت‌های فناور
- سرمایه‌گذاری خطرپذیر در پروژه‌ها: سرمایه‌گذاری در طرح‌ها، تأمین مالی جمعی (Crowdfunding) و…
- سرمایه‌گذاری خطرپذیر غیرمستقیم: مشارکت در قالب شریک با مسئولیت محدود (LP) در تأسیس صندوق جسورانه بورسی، شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر خصوصی، صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر خصوصی و…
- سایر سرمایهگذاریهای خطرپذیر: سرمایه‌گذاری در ارز دیجیتال و…
طبق اطلاعات موجود در گزارش، عدد ۲۲۲۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری خطرپذیر شامل سرمایهگذاریهای خطرپذیر مستقیم، سرمایهگذاریهای خطرپذیر در پروژه‌ها و سایر سرمایهگذاریهای خطرپذیر بوده است.
در سال ۱۴۰۰، در حدود ۱۵۷۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری خطرپذیر مستقیم انجام شده که ۴۸۵ میلیارد تومان آن در قالب سرمایه‌گذاری مشترک با مشارکت چند سرمایه‌گذار صورت گرفته است. فرهنگ سرمایه‌گذاری مشترک در چند سال گذشته میان فعالین این صنعت ترویج پیدا کرده است. سرمایهگذاران خطرپذیر از این طریق ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش می‌دهند و سرمایه‌پذیران نیز می‌توانند جذب سرمایه با مبالغ بالاتر را تجربه کنند.
از میان انواع نهادها و صندوقهای عضو انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، تنها شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و صندوقهای پژوهش و فناوری اقدام به سرمایه‌گذاری خطرپذیر کرده‌اند. در سال ۱۴۰۰، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر خصوصی با سهم ۸۵٪ از مبلغ سرمایهگذاریهای مستقیم نقش به‌سزایی در این شیوه از سرمایه‌گذاری ایفا کرده‌اند که با توجه به رسالت اصلی آن‌ها این موضوع دور از انتظار نیست. اما صندوقهای پژوهش و فناوری تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم نشان داده‌اند و با سهم ۵۴٪ از مبلغ سرمایه‌گذاری غیرمستقیم پابه‌پای شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر عمل کرده‌اند.
سهم بالای سرمایه‌گذاری با مبلغ کمتر از ۱ میلیارد تومان
بر اساس گزارش ۱۴۰۰ انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، ارزش ۴۲٪ هر یک از قراردادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر کمتر از ۱ میلیارد تومان بوده است. طبق نمودار زیر، هر میزان که ارزش قرارداد سرمایه‌گذاری افزایش پیدا میکند، سهم آن‌ها از تعداد قراردادها کاهش می‌یابد. این موضوع نشان می‌دهد که عمده سرمایهگذاران خطرپذیر در ایران توانایی سرمایه‌گذاری با مبالغ پایین را دارند و تنها تعداد کمی از سرمایهگذاران قادر به سرمایه‌گذاری با مبالغ کلان هستند. به همین دلیل، در سال‌های گذشته سرمایهگذاران خطرپذیر برای پوشش این نقطه ضعف خود تمایل بیشتری به سرمایهگذاریهای مشترک نشان داده‌اند تا از این طریق بتوانند در استارتاپ‌های فعال در مراحل بالاتر رشد سرمایه‌گذاری کنند.
٪۹۶ از تعداد قراردادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر در قالب اعطای سهام (Equity) بوده‌اند و فعالین اکوسیستم استارتاپی علاقه‌ای به انواع دیگر قراردادها مانند قرض قابل تبدیل به سهام (Convertible)، تأمین مالی جمعی (Crowdfunding)، حق‌الامتیاز (Royalty) و مشارکت در پروژه ندارند. بر اساس گزارش انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران، از هر ۱۰۰ استارتاپ که درخواست جذب سرمایه داشته‌اند، تنها ۴ موفق به جذب سرمایه‌شده‌اند. همچنین فرایند بررسی سرمایه‌پذیران توسط سرمایهگذاران از زمان دریافت درخواست تا اولین پرداخت ۷۷ روز طول می‌کشد.
اعطای ۱۳۸۰ میلیارد تومان تسهیلات در سال ۱۴۰۰
در سال ۱۴۰۰، اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران بیش از ۴۷۵۰ فقره تسهیلات را با ارزش حدودی ۱۳۸۰ میلیارد تومان به متقاضیان اعطا کرده‌اند. در مقایسه با سال ۱۳۹۹، تعداد و مبلغ تسهیلات اعطاشده ۱۳٪ و ۲۷٪ کاهش یافته است. طبق نمودار زیر، سال ۱۳۹۹ و ۱۳۹۸ را می‌توان نقطه اوج ارائه خدمات مالی در قالب تسهیلات دانست که با رشد خیره‌کننده‌ای همراه بوده و در سال ۱۴۰۰ شاهد نزول آن بوده‌ایم. دلایل اصلی این اتفاق را می‌توان اعمال سخت‌گیری‌های بیشتر در اعطای تسهیلات و کاهش سقف اعطای وام عنوان کرد.
میانگین مبلغ هر تسهیلات در سال ۱۴۰۰، ۲۹۰ میلیون تومان و در سال‌های ۱۳۹۹، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۷ به‌ترتیب ۳۴۰، ۳۸۰ و ۹۷۰ میلیون تومان بوده است. همان‌طور که مشخص است در چهار سال گذشته میانگین مبلغ وام‌های اعطایی کاهش قابل‌توجهی داشته که در نتیجه اعمال سیاست کاهش سقف وام اعطایی توسط صندوقهای پژوهش و فناوری بوده است. طبق آمار موجود در گزارش، ۹۶٪ از تعداد کل تسهیلات اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران در سال ۱۴۰۰ توسط صندوقهای پژوهش و فناوری اهدا شده است و دیگر نهادها و صندوقها فعالیت چندانی در ارائه این خدمت مالی نداشته‌اند.
انواع تسهیلات اعطایی توسط صندوقهای پژوهش و فناوری
به‌طور کلی تسهیلات اعطاشده توسط صندوقهای پژوهش و فناوری را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
- قرض‌الحسنه: تسهیلات حمایتی با هدف تولید یا عرضه محصول اولیه (MVP)
- جعاله: تسهیلات کوتاه‌مدت با هدف تأمین سرمایه در گردش توسعه محصول، افزایش سهم بازار و…
- لیزینگ: تسهیلات تجاری‌سازی برای مشتریان نهایی محصولات، خدمات فناور و دانش‌بنیان
- استصناع: تسهیلات پرریسک در جهت مشارکت در ساخت محصول با پرداخت چندمرحله‌ای و متناسب با پیشرفت محصولات
در شکل زیر سهم تعدادی و مبلغی هر یک از این تسهیلات را می‌توانید مشاهده کنید. همان‌طور که مشخص است، تسهیلات قرض‌الحسنه و جعاله به‌تنهایی ۸۰٪ از مبلغ تسهیلات و ۶۳٪ از تعداد تسهیلات را به خود اختصاص داده‌اند. تسهیلات از نوع لیزینگ با وجود سهم ۱۹٪ از تعداد تسهیلات، از کل مبلغ تسهیلات تنها ۸٪ سهم دارند که نشان‌دهنده مبلغ پایین‌تر تسهیلات لیزینگ در مقایسه با انواع دیگر تسهیلات است.
طبق گزارش انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران در سال ۱۴۰۰، تسهیلات جعاله با میانگین مبلغ ۴۲۹ میلیارد تومانی بیشترین میانگین مبلغ را در میان انواع تسهیلات دارد. میانگین مبلغ تسهیلات قرض‌الحسنه، استصناع و لیزینگ نیز به‌ترتیب ۲۶۸، ۱۵۶ و ۱۱۳ میلیون تومان است.
صدور بیش از ۳۶۰۰ میلیارد تومان ضمانت‌نامه در سال ۱۴۰۰
اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران بیش از ۳۸۰۰ ضمانت‌نامه به ارزش ۳۶۱۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ صادر کرده‌اند. صدور ضمانت‌نامه توسط اعضای انجمن در سال‌های گذشته روند روبه‌رشدی داشته است. این روند مثبت نتیجه پذیرش ضمانت‌نامه صندوقهای پژوهش و فناوری توسط بانک‌ها و نهادهای عمومی دولتی و غیردولتی در جهت اجرای قانون جهش تولید دانش‌بنیان بوده است. تنها در سال ۱۴۰۰ مبلغ کل ضمانت‌نامه‌های صادر در مقایسه با سال ۱۳۹۹، رشد ۵۲٪ داشته است؛ اما تعداد ضمانت‌نامه‌ها با رشد اندک ۲٪ همراه بوده است.
صندوقهای پژوهش و فناوری عضو انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۱۴۰۰ به‌تنهایی ۹۹٪ از تعداد کل ضمانت‌نامه‌ها به ارزش ۳۶۰۰ میلیارد تومان را صادر کرده‌اند. طبق آمار موجود در گزارش، تنها ۱٪ از ضمانت‌نامه‌ها ضبط می‌شوند و نهادهای صادرکننده ضمانت‌نامه مجبور به اجرای تعهد خود و پرداخت مبلغ ضمانت‌شده به کارفرما می‌شوند. با توجه به کارمزد دریافتی ۲٪ از مبلغ کل ضمانت‌نامه توسط صندوقهای پژوهش و فناوری، این شیوه از ارائه خدمات مالی ریسک کم و درآمد بالایی برای این صندوقها را به همراه دارد. به همین دلیل ادامه روند صعودی صدور ضمانت‌نامه توسط صندوقهای پژوهش و فناوری چندان دور از انتظار نخواهد بود که زمینه افزایش اعتماد همکاری میان کارفرمایان با شرکت‌ها و کاهش ریسک اهدای وام به این شرکت‌ها را فراهم میکند.
انواع ضمانت‌نامه‌های صادرشده توسط صندوقهای پژوهش و فناوری
به‌طور کلی ضمانت‌نامه‌های صادرشده توسط صندوقهای پژوهش و فناوری را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
- شرکت در مناقصه/مزایده: ضمانت اجرای پیشنهادات ضمانت‌خواه در مناقصه یا مزایده
- پیش‌پرداخت: حصول اطمینان ذی‌نفع (کارفرما) از مصرف وجوه پیش‌پرداخت توسط ضمانت‌خواه در جهت انجام تعهدات مطابق مفاد مندرج در قرارداد
- حسن انجام کار: حصول اطمینان ذی‌نفع (کارفرما) از صحت کار انجام‌شده توسط ضمانت‌خواه پس از اتمام کار
- تعهد پرداخت: ضمانت پرداخت دیون ضمانت‌خواه به ذی‌نفع (کارفرما) در سررسید معیّن مطابق مفاد مندرج در قرارداد
در شکل زیر سهم تعدادی و مبلغی هر یک از این ضمانت‌نامه‌ها را می‌توانید مشاهده کنید.
برای مطالعه بیشتر گزارش انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران می‌توانید آن را از لینک زیر دانلود کنید:
