خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ دوران جدیدی را برای کسب‌وکارهای ایرانی به خصوص استارتاپ‌ها رقم زد. مشکلات در روابط بین‌المللی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها از اولین تأثیرات این اقدام بود که رفته‌رفته اقتصاد ایران را تحت‌تأثیر قرار داد.
در کنار این مسائل، ظهور یک همه‌گیری جدید از ووهان چین به‌نام کووید ۱۹ در سال ۲۰۱۹ دنیا را با سبک جدیدی از محدودیت‌ها و مشکلات آشنا کرد و باعث به‌وجود آمدن چالش‌های جدیدی برای اقتصاد جهانی شد. ایران نیز تحت‌تأثیر این همه‌گیری قرار گرفت و اقتصادش که بعد از برجام در وضعیت مطلوبی قرار نداشت، یک بار دیگر با شروع همه‌گیری کرونا دستخوش تغییرات بسیار گسترده‌ای شد.
در این گزارش با در نظر گرفتن تأثیر این دو عامل مهم بر اقتصاد و کسب‌وکارهای ایران، قرار است چالش‌های اصلی کسبوکارها مورد بررسی قرار گیرد.
روابط بین‌الملل: اولین دغدغه کسبوکارها
با شروع واکسیناسیون جهانی از اوایل سال ۲۰۲۱ میزان خوش‌بینی به بهبود اقتصاد جهانی افزایش پیدا کرد. اما با توجه به محدودیت توزیع‌کنندگان واکسن، مشکلات تا زمان واکسیناسیون جهانی ادامه پیدا خواهد کرد. بعد از تحریم‌های آمریکا، محدودیت مبادلات کالا میان کشورها باعث شد بسیاری از کسب‌وکارهای ایرانی به‌خصوص آن‌هایی که وابستگی بسیاری به واردات داشته یا صادرکننده بودند با مشکلات بسیاری مواجه شوند.
در کنار این مشکلات، عدم امکان تبادل مالی مستقیم با خارج از کشور عامل دیگری بود که بسیاری از کسبوکارها را از درآمد ارزی محروم ساخته یا آن‌ها را محدود کرد. در کنار این موارد، گرچه با انتخاب بایدن به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا و امید به احیای برجام، اندک امیدی به جامعه کسبوکاری ایران بازگشت؛ اما مشخص نبودن مسیر این احیا حاله‌ای از ابهام را در جامعه ایران در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و … ایجاد کرده است.
دغدغه‌ها
اگر بخواهیم دغدغه‌های فعالان، مدیران و مردم را دسته‌بندی کنیم، می‌توانیم به حالت زیر برای بیان کلی آن‌ها برسیم. این دسته‌بندی بر اساس نظرسنجی تکراسا در شبکه‌های اجتماعی مختلف و منابع دیگر به‌دست آمده است.
دغدغه‌های اقتصادی
بر اساس داده‌های موجود، اکثر قریب به اتفاق کارآفرینان و صاحبان کسب‌وکار معتقد هستند که بزرگ‌ترین دغدغه پیش‌رو اقتصاد است. عدم ثبات اقتصادی در سه سال گذشته با خروج آمریکا از برجام شروع شد و تا به امروز تأثیرات فراوانی بر جامعه کسبوکاری ایران داشته است. نوسانات ارزی، کاهش درآمد کسبوکارها، افزایش قیمت‌ها و تورم فقط بخشی از نتایج بوده است.
با کاهش قدرت خرید مردم، عموم جامعه به‌دنبال برآورده کردن نیازهای اساسی زندگی خود بوده و به همین خاطر استارتاپ‌هایی که ارزش پیشنهادی لاکچری یا کم‌اهمیتی را ارائه می‌دادند از گردونه رقابت خارج شدند. همچنین با نوسان نرخ ارز، بسیاری از شرکت‌ها در استفاده از خدمات بین‌المللی دچار مشکلات فراوان شدند که البته این موضوع نقطه قوتی هم داشت. تعدادی از خدماتی که تا قبل از این تنها از کسب‌وکارهای خارجی تهیه می‌شد، به صورت بومی در ایران به بهره‌برداری رسید و باعث کاهش ارزبری شد.
با این وجود همچنان خدمات و محصولات خارجی هستند که جایگزین بومی ندارند و استفاده از آن‌ها به صفر رسیده یا تا حد امکان کاهش یافته است. در کنار همه این موارد شروع کرونا، قرنطینه‌های سراسری و محدودیت‌های تردد باعث شد تا کسب‌وکارهایی که بیشتر با حضور مردم در ارتباط بودند؛ مانند مراکز ورزشی، رستوران‌ها و … تحت‌تأثیر قرار گرفته و بسیاری از آن‌ها به مرز ورشکستگی برسند.
دغدغه‌های منابع انسانی
کسبوکارها با مشکلات منابع انسانی مواجه هستند که بی‌تأثیر از مشکلات اقتصادی نیست. افزایش نرخ مهاجرت به دلیل عدم ثبات در کشور باعث کمبود نیروی انسانی متخصص و مجرب در کسبوکارها شده و رقابت را برای استخدام نیروی تخصصی باقی‌مانده بیشتر کرده است. بسیاری از کسبوکارها نیروی کاری که برای تربیت آن‌ها مدت‌ها زحمت کشیده بوده‌اند، با مهاجرت یا دورکاری آن‌ها با کسب‌وکارهای خارج از ایران از دست داده و مجبور هستند دوباره به تربیت نیروی جدیدتر بپردازند. در کنار آن، بسیاری دیگر از کسبوکارها به‌دلیل مشکلات درآمدی مجبور شدند تا بسیاری از نیروهای خود را تعدیل کنند.
همچنین در کسب‌وکارهایی که مستقیم با سلامتی انسان سرو‌کار دارند، چالش اصلی کمبود نیروی ماهر و متخصص است. بنا بر گزارش وزارت بهداشت، ریسک بالای کار، خستگی کادر به علت مشغله بالا و مواردی همچون مهاجرت کادر درمان این شاخه از کسبوکارها را با چالش‌های بسیاری مواجه کرده است. از جمله دیگر تبعات ویروس کرونا نیاز به فاصله‌گذاری اجتماعی و محدودیت در تردد و حضور در اماکن بوده که باعث شده تا کسبوکارها با مفهوم جدیدی به نام دورکاری به حیات خود ادامه دهند. مفهومی تازه که علاوه بر ویژگی‌های مثبتی از جمله کاهش هزینه و حذف مکان کار چالش‌های بسیاری از جمله کاهش راندمان، بی‌انگیزگی و … را به همراه داشته است.
دغدغه‌های قانون‌گذاری
اما اگر دیدگاهی صحیح برای آینده ترسیم کرده و نیروی متخصص خود را نیز حفظ کنیم، گاهی اوقات قانون، دست‌وپاگیر کسب‌وکارهاست. از چالش‌های مهم کسبوکارها، نحوه مواجهه آن‌ها با قانون‌گذار، قوانین، دولت و ادارات وابسته به آن است. مشکلات قانونی نظیر بیمه، مالیات یا حتی عدم تعریف درست از کسب‌وکارهای نوین مانند استارتاپ‌ها باعث ایجاد مشکلات و چالش‌های بسیاری برای مدیران کسبوکارها شده است.
در کنار مشکلات قانون‌گذاری در ایران، با شیوع کرونا در یک سال گذشته قانون‌گذاران در کنار سازمان‌های دولتی برخلاف سایر کشورهای جهان نتوانستند به صورت مؤثر در کنار کسبوکارها قرار گرفته و حمایت مالی و معنوی لازم را از آن‌ها داشته باشند.
سایر دغدغه‌ها
در کنار مشکلات گفته شده می‌توان به مشکلات دیگری نظیر نبود زیرساخت مناسب برای توسعه کسب‌وکارهای اینترنتی اشاره کرد. به عنوان مثال، محصولات شرکت‌هایی که در حوزه رایانش ابری و بازاریابی دیجیتال فعالیت می‌کردند، با افزایش نرخ ارز بسیار گران شد، در نتیجه دسترسی صاحبان کسبوکارها را به زیرساخت‌ها محدودتر کرد. از دیگر مشکلات زیرساختی می‌توان به محدودیت در برق و آب به همراه طولانی شدن همه‌گیری کرونا اشاره کرد که منجر به یک ناامیدی جمعی در کل جامعه شده است.
روزنه‌ی امید
اما اگر بخواهیم بگوییم که سرنوشت ما به تاریکی خواهد انجامید و نور امید از میان خواهد رفت، شاید بهتر باشد تا دوباره تفکر کنیم. با اینکه تغییرات و مشکلات در سه سال گذشته زیادتر و تهدیدها از فرصت‌ها بیشتر شده است؛ اما این شرایط بستر نوع جدیدی از فعالیت را برای جامعه ایجاد کرده‌است. فعالیتی که با رویکرد سنتی کسب‌وکار فعلی کشور فاصله بسیاری داشته است و فرصت را برای یک تغییر گسترده و مثبت مهیا می‌کند. اما این تغییر چیست؟
در یک سال گذشته بسیاری از فعالیت‌های مردم از فضای حضوری به فضای مجازی منتقل شده است؛ برای مثال به علت محدودیت‌های فاصله‌گذاری، اقبال مردم به خرید اینترنتی بیشتر شده، پرداخت اینترنتی به دلیل خطر انتقال ویروس از طریق پول نقد بیشتر شده، استفاده از بسترهای ارتباط صوتی و تصویری برای برگزاری رویدادها، همایش‌ها و کلاس‌های آموزشی بیشتر شده و … . حتی بسیاری از کسب‌وکارهای سنتی نیز مجبور شدند به فضای مجازی کوچ کرده و برای ادامه بقای خود در این فضا فعالیت خود را ادامه دهند. این تغییرات نشان از ظهور اقتصادی به‌نام اقتصاد دیجیتال دارد.
اقتصاد دیجیتال
از سال ۱۳۹۰ که اقتصاد دیجیتال به عنوان راه‌حلی جدید در جامعه کسبوکاری ایران مطرح شد و این روز‌ها بیشتر از گذشته به آن توجه می‌شود، رشد بسیار خوبی را تا به امروز تجربه کرده است. اگر تا قبل از آن دیجی‌کالا، اسنپ، علی‌بابا، کافه بازار و … تنها کسب‌وکارهای معروف اقتصاد دیجیتال ایران بودند، امروزه کسب‌وکارهای دیجیتال بسیاری با توجه به ظرفیت‌های مختلف بازار به عرصه رقابت وارد شده و چه بسا در آینده‌ای نه چندان دور به بزرگان صنعت تبدیل شوند.
تحولات اقتصاد دیجیتال در زمینه‌های دیگری مانند سیستم‌های مالی و سلامت که تا پیش از این صرفاً به صورت سنتی حرکت می‌کردند نیز وارد شده و آن‌ها را دستخوش تغییرات بسیار کرده است. به طوری که اگر در سال ۹۷ مفهوم ویزیت آنلاین یا حذف اسکناس بی‌معنی بود؛ اما امروزه این مفاهیم جایگزین مدل سنتی خود شده‌اند.
غربالگری کسب‌وکارهای اینترنتی پس از بحران کرونا
همه‌گیری کرونا به همراه مشکلات بین‌المللی، گرچه باعث ایجاد آسیب‌های فراوانی به ایران شده، اما باعث غربالگری و تغییرات جالبی در کسب‌وکارهای اینترنتی شد. تغییراتی مانند:
- حذف کسب‌وکارهای بدون ارزش پیشنهادی و ماندن بازیگرانی با ارزش پیشنهادی واقعی با بنیه و تیم قوی
- رشد و جهش کسب‌وکارهایی که پیش از این جایی برای پیشرفت نداشتند؛ مانند حوزه سلامت، آموزش آنلاین، وبینار و ….
- چرخش (pivot) کسب‌کارهایی مانند اسنپ، ایوند، علی‌بابا و … یا اضافه شدن اکران آنلاین به فیلیمو و نماوا را می‌توان نام برد. این کسبوکارها که در ابتدا در شوک بزرگی فرو رفته بودند، توانستند بعد از مدتی با تغییر مدل کسب‌وکار خود یا پررنگ شدن ارزش پیشنهادی‌شان به موفقیت برسند.
مواردی مانند چرخش در مدل کسب‌وکار علاوه بر تأثیر مثبت بر جریان درآمدی کسب‌وکارهای مربوطه باعث توجه بیشتر سرمایه‌گذاران به کلیت صنعت شد و سرمایه‌گذاری در آن صنعت را افزایش داد. برای مثال، موفقیت ایسمینار باعث رشد و بهبود خدمات زیرساختی ابری و افزایش تقاضا برای وبینار و آموزش آنلاین شد و توجه بیشتر سرمایه‌گذاران را به صنعت آموزش آنلاین جلب کرد. صنعت خدمات آنلاین پزشکی، خرده‌فروشی آنلاین و اهدای تسهیلات آنلاین نیز چنین شرایطی را تجربه کردند و با استقبال سرمایه‌گذاران و کسب‌وکارهای بزرگ مواجه شدند.
در مثالی دیگر می‌توان گفت اگر تا سال ۹۸ فقط دیجی‌کالا بزرگ‌ترین مرکز خرده‌فروشی آنلاین بود، امروزه رقبای دیگری مانند باسلام، تیمچه، اُکالا و … به میدان آمده و کیک اقتصاد دیجیتال را بزرگ‌تر کرده‌اند. با توجه به شرایط اقتصادی مردم و کاهش نقدینگی، کسب‌وکارهایی همچون لندو و دیجی‌پی برای حل این مشکل با سبک جدیدی از خرید آنلاین به نام خرید قسطی به میدان آمدند.
بنا به گفته فرزین فردیس، نایب رئیس اول کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی تهران، در وبینار «کسب‌وکارهای آنلاین در سال ۹۹» کرونا کمک شایانی به رشد کسب‌وکارهای اینترنتی کرده است:
بر اثر کرونا رشد تقاضای خرید آنلاین از ۱۳۰٪ تا ۷۰۰٪ رشد داشته است که این موضوع شوک تقاضای مثبت را در ایران ایجاد کرد. همچنین تعداد کاربران حوزه فناوری مالی نیز ۷۲٪ رشد داشته است. رشد تماشای آنلاین فیلم و سریال ۳۵٪ تا ۷۵٪ رشد داشته است و یکی از مهم‌ترین محرک‌ها دو برابر شدن مصرف پهنای باند کشور بوده است. بازی‌های آنلاین هم ۶۸٪ رشد داشته‌اند؛ البته برخی بازی‌ها رشد ۲۰۰۰٪ را نیز تجربه کرده‌اند. رشد ترافیک مرسولات پستی داخل کشور ناشی از شیوع کرونا ۱۵۰٪ بوده است.
خلاقیت بیشتر
از دیگر مزیت‌ها می‌توان به خلاق‌تر شدن کسبوکارها اشاره کرد. کسبوکارها با شروع محدودیت‌ها مجبور به بازبینی دوباره ساختار سازمانی خود شده و برای ادامه حیات دست به نوآوری بیشتری زدند. برای مثال پیدا کردن مدل درآمدی جدید یا درون‌سپاری کارها به جای برون‌سپاری از جمله این موارد است.
تغییر رفتار مصرف کنندگان
شرایط کشور و تغییر مدل کسبوکارها و اقبال به اقتصاد دیجیتال باعث شد تا مسئولین کشور درک بهتری از ارزش اقتصاد دیجیتال پیدا کرده و در جهت ارتقای آن برآیند. برای مثال با شروع کرونا:
- به دلیل کاهش استفاده از پول نقد، شهرداری تمام ناوگان تاکسیرانی تهران را به درگاه پرداخت اینترنتی متصل کرد
- به دلیل کاهش تردد مردم در مکان‌های عمومی، سامانه سماوا برای احراز هویت دیجیتالی راه‌اندازی شد
- فروش بلیط مترو با شماره ملی مردم باعث غربالگری بهتر مردم در مکان‌های عمومی شد
- بستر آموزش آنلاین آموزش‌وپرورش و دانشگاه‌ها به عنوان روشی جدید معرفی شد و به کمک سیستم آموزشی آمد
فرزین فردیس درباره این اقبال عمومی می‌گوید:
تا پیش از کرونا بسیاری از افراد مسن یا دارای اطلاعات محدود از اینترنت سراغ استفاده از پلتفرم‌ها نمی‌رفتند. اما اکنون مجبور شدند خود را با شرایط منطبق کنند و سبک خرید و رفع نیازهای خود را از کانال سنتی به مجازی تغییر دهند. در دنیا یکی از بهترین واکنش‌ها به تغییر سبک کار مجموعه دومینو پیتزا بود. هرچند پیش‌بینی اولیه کاهش ارزش سهام دومینو پیتزا بود؛ اما تصمیم هوشمندانه و استفاده از تحولات دیجیتالی مسیر ارائه خدمات این شرکت را تغییر داد. با تولید پیتزای آماده طبخ برای مشتریان سهام دومینو به اندازه گوگل رشد کرد.
تعاریف جدید برای منابع انسانی
همان طور که گفتیم با همه‌گیری کرونا تعداد زیادی از کسبوکارها با توجه به پروتکل‌های بهداشتی به دورکاری روی آوردند. اما آماده نبودن کسبوکارها برای پیاده‌سازی این شیوه کاری جدید و نو در شروع همه‌گیری باعث ایجاد چالش‌های جدیدتری برای آن‌ها شد. در ابتدا دورکاری با اقبال اکثر کارکنان مواجه شد، چرا که کارکنان دیگر برای رفت‌وآمد هزینه مالی و زمانی صرف نمی‌کردند و از کار کردن در محلی همچون خانه لذت می‌بردند. در سمت دیگر، کسبوکارها نیز با کاهش هزینه‌های محل کار و تغذیه توانستند هزینه‌های کلی خود را کاهش دهند. اما رفته‌رفته با از بین رفتن تعادل کار و زندگی برای کارکنان، مشکلات دورکاری مانند بازده کاری کم، بی‌انگیزگی و … خود را نشان داده و کارکنان خواستار بازگشت به فضای کار حضوری شدند.
با بهبود شرایط و کنترل ویروس با واکسیناسیون، احتمال حضوری شدن دوباره کسبوکارها جدی شده است؛ اما نه به شکل قدیمی که آن را می‌شناختیم. امروزه صحبت از سبک جدیدی از کار در جوامع کسبوکاری است. فضاهای کاری با ترکیب دورکاری و کار حضوری را می‌توان مدلی ایده‌آل و آینده‌دار در نظر گرفت.
شاید پیش‌بینی جهان پس از کرونا اندکی زود باشد و نتوان تصویر دقیقی از آن ارائه کرد. اما با توجه به تجربه جهانی ۱۸ ماهه از این همه‌گیری، می‌توان به نقشه راهی رسید که مسیر را برای حرکت به سوی آینده روشن‌تر کند. بیماری کرونا با چالش‌های فراوانی که برای همه جهانیان داشت، توانست اقبال عمومی را به اینترنت و میزان تأثیر آن بر زندگی افراد را به خصوص در ایران بیش از پیش نشان دهد و باعث شکل‌گیری نوع جدیدی از کسبوکارها و تغییرات گسترده‌ای در عرضه و تقاضا شود.
منابع:
