تا حالا فکر کردید که اگر فضانوردها که فاصله زیادی از زمین دارند مریض شوند، چگونه میتوانند خود را درمان کنند؟ یا در جنگها و حوادث طبیعی، دسترسی به خدمات درمانی چگونه میتواند امکانپذیر باشد؟
وقتی از وضعیت سلامت و درمان در آینده صحبت میشود، احتمالاً تصویری از ربات یا هوش مصنوعی در ذهنمان شکل میگیرد. در حالی که با شیوع بیماری کرونا در سال ۲۰۲۰، آینده واقعی سلامت و پزشکی تا حدود زیادی نمایان شد! کرونا ویروس، بیماری نبود که در عرض تنها دو یا سه ماه مشکلآفرین باشد؛ بلکه طبق گفته متخصصان، همه ما تا سالها بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم درگیر این بیماری خواهیم بود. در نتیجه این نیاز احساس شد تا تغییراتی در حوزه سلامت ایجاد شود و شیوههای درمان و مراجعه به پزشک نسبت به قبل تغییر کند.
با وجود اینکه کرونا اوایل سال ۲۰۲۰ تیتر تمام خبرها را به خود اختصاص داده بود؛ اما همچنان بیماریهای دیگری غیر از کرونا وجود داشت که باید به مراقبت و درمان آنها نیز توجه میشد. از این رو، در دوران کرونا پزشکها تمام تلاش خود را کردند تا ارتباط و تعامل مستقیم خود را با بیماران به حداقل برسانند و تا حد امکان از طریق تکنولوژی به درمان بپردازند.
از این رو، در این مقاله میخواهیم درباره مدل جدیدی از ارتباط پزشک با بیمار و نقش تکنولوژی در حوزه سلامت صحبت کرده و تأثیر آن را بر زندگی مردم بررسی کنیم. در نهایت، به وضعیت ایران و نمونههایی از آمار سلامت در این کشور اشاره خواهد شد.
پزشکی از راه دور؛ تجربه یک درمان متفاوت
پزشکی از راه دور یا تله مدیسن (Telemedicine) در دنیای امروز نقش انکارناپذیری دارد. این شیوه درمان شامل استفاده از ارتباطات و نرمافزارهای الکترونیکی برای پایش و ارائه خدمات درمانی به بیماران بدون ویزیت حضوری است. در این روش، پزشک عمومی یا متخصص با استفاده از دستگاههای دیجیتالی مثل کامپیوتر و تلفن هوشمند و با شیوههای مختلف مثل ویدئوکنفرانس، ارسال ایمیل یا پیامک، ارتباط خود را با بیمار برقرار کرده و به او مشاوره و خدمات پزشکی لازم را ارائه میدهد. حتی برنامهها و اپلیکیشنهای مخصوصی برای پزشکی از راه دور وجود دارند که بهصورت مجازی این ارتباط را میسر میکنند. بهطور خلاصه، از این تکنولوژی با اهداف زیر استفاده میشود:
- ابزاری کاربردی برای پزشکان جهت تشخیص و ارزیابی اینکه بیمار نیاز به معاینه حضوری دارد یا مجازی
- ارائه انواع خاصی از مراقبتهای پزشکی بهخصوص برای ارزیابی عفونتهای جزئی و بررسی سلامت روان افراد
- نوشتن یا اصلاح نسخههای درمانی
- ارائه انواع خاصی از درمان مانند گفتار درمانی یا فیزیوتراپی
پزشکی از راه دور برای بیمارانی که شرایط یا توانایی حضور در مطب پزشک را ندارند، بسیار مناسب است. اما از چه زمانی این تکنولوژی مطرح شد و چگونه گسترش پیدا کرد؟
سابقه این شیوه تکنولوژیمحور به اواسط قرن بیستم برمیگردد. زمانی که از رادیو برای ارائه توصیههای پزشکی در کشتیها استفاده میشد. تا اینکه در دهه ۱۹۵۰ برای اولین بار این مدل از درمان به بیمارستانها نیز ورود پیدا کرد و مشاورههای روانپزشکی از طریق یک ارتباط تلویزیونی مداربسته صورت گرفت. این تکنولوژی بهتدریج گسترش یافت تا اینکه در ۳۰ سال اخیر برای معاینه بیماریهای مزمن (مثل آسم، دیابت، نارسایی قلبی) و حتی سکته مغزی نیز استفاده شد و امروزه بهعنوان راهحلی برای ارتباط با بیماران در مناطق دور افتاده محسوب میشود. بهطوری که از نظر افراد آگاه به تکنولوژی و کسانی که مشغله زیادی دارند و نمیتوانند به مطب یا بیمارستان بهصورت حضوری مراجعه کنند، گزینهای ارزان و مقرونبهصرفه به حساب میآید.
پزشکی از راه دور در سال ۱۹۵۰
از این رو، امروزه شرکتهای ارائهدهنده خدمات پزشکی از راه دور نسبت به زمانهای قدیم، افراد بیشتری را به خود جذب کردند. حتی شرکتهای بزرگ سیلیکونولی نیز به این زمینه ورود پیدا کردند و بهدنبال روشهایی برای استفاده از این تکنولوژی (پزشکی از راه دور) در محصولات خود هستند. برای مثال، مایکروسافت، چتبات و نرمافزار کاری مانند مایکروسافت تیمز (Microsoft Teams) را توسعه داده که امکان برگزاری ویدئوکنفرانس و مشاورههای پزشکی از راه دور را میسر میکند. همچنین گوگل و اپل هم در محصولات خود به این موضوع توجه کرده و همواره بهدنبال یافتن راههایی برای راهنمایی مردم به استفاده از این نوع خدمات هستند. اما پزشکی از راه دور چه مزایا و معایبی دارد و چگونه میتواند بر زندگی افراد تأثیر بگذارد؟
خوبیها و مزایای پزشکی از راه دور
استفاده از پزشکی از راه دور بهعنوان جایگزینی برای مراجعه حضوری، مزایای زیادی برای بیماران و پزشکها دارد. حتی گفته شده که این روش برای شرایط جدی پزشکی نیز کاربردی است. یکی از مطالعات و پژوهشهای سال ۲۰۱۷ نشان داد که پزشکی از راه دور برای درمان نارساییهای قلبی نیز کاربرد دارد و باعث کاهش نرخ پذیرش و بستری بیماران در بیمارستانها و کمتر شدن مرگ میشود. در ادامه چند نمونه از دیگر مزایای این تکنولوژی آورده شده است.
مزایا از دیدگاه بیماران
هزینه کمتر: برخی از تحقیقات نشان میدهند که استفاده از پزشکی از راه دور باعث میشود تا افراد زمان کمتری را برای مراجعه به بیمارستانها صرف کنند و این موضوع منجر به صرفهجویی در هزینهها میشود. همچنین زمان رفتوآمد کمتر میتواند به کاهش هزینههای ثانویه مانند استخدام افرادی برای مراقبت از خانه یا فرزندان (در زمان رفتن به بیمارستان) کمک کند.
بهبود دسترسی به مراقبتهای سلامتی: پزشکی از راه دور، دسترسی افراد ناتوان یا دارای معلولیت را به خدمات درمانی آسانتر میکند. همچنین میتواند دسترسی افراد بزرگسال و مسن، افرادی که از نظر جغرافیایی در مناطق دورافتاده زندگی میکنند و حتی زندانیان را بهبود ببخشد.
مراقبتهای پیشگیرانه: با کمک تکنولوژی پزشکی از راه دور این احتمال نیز وجود دارد که دسترسی افراد به مراقبتهای پیشگیرانه (مانند معاینه و چکاپهای سالانه، واکسیناسیون فصلی و…) که سلامت بلندمدت آنها را بهبود میبخشد، آسانتر شود. برای مثال، یک مطالعه در سال ۲۰۱۲ روی افراد مبتلا به بیماری عروق کرونر (Coronary Artery Disease) نشان داد که پزشکی از راه دور، ابزاری ارزشمند برای ارتباط درمانگر با بیمار محسوب میشود و از این طریق میتوان اطمینان حاصل کرد که حمایت و پشتیبانی کاملی ارائه میشود.
راحتی و سهولت: پزشکی از راه دور به افراد این امکان را میدهد تا در آسایش و خلوت خانه خود به خدمات درمانی دسترسی داشته باشند. همچنین شخص مجبور نیست از کار مرخصی بگیرد یا در محیط شلوغ بیمارستان با پزشک خود صحبت کند.
جلوگیری از شیوع عفونت: رفتن به مطب دکتر به این معنی است که اغلب باید در نزدیک افرادی قرار بگیرید که ممکن است بیمار باشند و این موضوع برای افرادی که بیماریهای زمینهای یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند، خطرناک است. پزشکی از راه دور، خطر ابتلا به عفونت در مطب پزشک را از بین میبرد.
مزایا از دیدگاه درمانگران و پزشکان
کاهش هزینههای سربار: پزشکان از طریق این تکنولوژی میتوانند تا حدودی متحمل هزینههای سربار کمتری شوند. برای مثال، آنها ممکن است هزینه کمتری برای میز کاری بپردازند یا بتوانند در مطب یا فضای اداری با اتاقهای کمتر سرمایهگذاری کنند.
جریان درآمد اضافی: پزشکی از راه دور میتواند منبع مکملی برای درآمدزایی پزشکان باشد؛ چون به آنها اجازه میدهد که بیماران بیشتری را معالجه و ویزیت کند.
قرار گرفتن کمتر در معرض بیماری و عفونت: وقتی پزشکها یا درمانگرها از راه دور بیماران خود را میبینند، دیگر نگران این نخواهند بود که در معرض عوامل بیماریزا یا مریضی مراجعان خود قرار بگیرند.
رضایت بیمار: وقتی که بیمار مجبور نباشد به مطب دکتر مراجعه کند یا منتظر نوبت درمان خود در اتاق انتظار باشد، به احتمال زیاد از پزشک خود نیز رضایت بیشتری دارد.
چرا پزشکی از راه دور همیشه خوب نیست؟
اگرچه به نظر میرسد که پزشکی از راه دور راهحل مناسبی برای سیاستگذاران است؛ اما معایبی هم دارد که همیشه برای هر فرد یا در هر شرایطی لزوماً مناسب نیست. در نتیجه در ادامه به بعضی از چالشها و معایب آن پرداخته میشود.
معایب از دیدگاه بیماران
پوشش بیمه: ممکن است که همه بیمهها این شیوه پزشکی از راه دور را پوشش ندهند. برای مثال، در حال حاضر در آمریکا، تنها ۲۶ ایالت ملزم به پوشش یا بازپرداخت هزینههای پزشکی از راه دور هستند و دائماً قوانین مرتبط با این حوزه در حال تغییر است.
محافظت از دادههای پزشکی: هکرها و سایر مجرمان سایبری ممکن است بتوانند به دادههای پزشکی بیمار دسترسی پیدا کنند. در این حالت این تکنولوژی از لحاظ امنیت میتواند با چالشهایی روبهرو شود و امکان سوءاستفاده از دادههای افراد را فراهم کند.
تأخیرهای درمانی: وقتی که فردی نیاز به مراقبتهای اورژانسی ویژه دارد، دسترسی به پزشکی از راه دور ممکن است درمان را به تأخیر بیندازد. همچنین پزشک نمیتواند مراقبتهای نجاتدهنده یا آزمایشهای فوری را بهصورت دیجیتالی ارائه دهد و این موضوع باعث تأخیر در درمان میشود.
معایب از دیدگاه درمانگران و پزشکان
مشکلات مرتبط با مجوز: این حالت ممکن است برای بعضی از کشورها مثل آمریکا اتفاق بیفتد. برای مثال، در آمریکا قوانین ایالتی متفاوت هستند و پزشکان بسته به ایالتی که مجوز درمان و پزشکی خود را از آن گرفتهاند و نیز ایالتی که بیمار در آن زندگی می کند، ممکن است نتوانند در همه ایالتها طبابت کنند.
نگرانیهای تکنولوژیکی: پیدا کردن یک پلتفرم دیجیتالی مناسب برای پزشکی از راه دور، کار چالشبرانگیزی است. همچنین زیرساخت و اتصال کاربرها به اینترنت برای استفاده از خدمات درمانی آنلاین مسأله بااهمیتی است. پزشکان باید مطمئن شوند که برنامه پزشکی از راه دوری که استفاده میکنند، ایمن است و کاملاً با قوانین حفظ حریم خصوصی مطابقت دارد.
ناتوانی در معاینه بیماران: ارائهدهندگان خدمات درمانی باید در طول جلسات پزشکی از راه دور به گزارشهای خود بیمار اعتماد کنند. در نتیجه پزشکان باید سؤالات بیشتری از شخص بیمار بپرسند تا اطمینان حاصل شود که توانستند تاریخچه کامل و جامعی از وضعیت بیمار خود کسب کنند. ممکن است بیمار یک علامت مهم از وضعیت خود را نادیده بگیرد که اگر بهصورت حضوری مراجعه میکرد، پزشک آن وضعیت را تشخیص میداد. در نتیجه در پزشکی از راه دور این احتمال وجود دارد که بیمار با بیان نکردن آن علامت به پزشک خود، درمان را به خطر بیندازد.
برخی از متخصصان معتقدند که بعضی از مسائل پزشکی را نمیتوان پشت تلفن یا ویدئو حل کرد و لازم است که در زمان مناسب و با شیوهای درست بهصورت حضوری بیمار را درمان کرد. همچنین گاهی مبلغی که برای ویزیت آنلاین بیمار صورت میگیرد با ویزیت حضوری مغایر بوده یا حتی در ازای خدمات مشابه پزشکی آنلاین دستمزدی برای پزشکان در نظر گرفته نمیشود که البته این وضعیت در همه کشورها اتفاق نمیافتد.
همچنین طبق گفته بعضی از کارشناسان احتمال دارد که این تکنولوژی به تشدید نابرابریهای از قبل موجود (از لحاظ دسترسی به خدمات درمانی و شکاف دیجیتالی) منجر شود؛ چرا که بعضی از مناطق روستایی ممکن است دسترسی به اینترنت پرسرعت را نداشته یا حتی بعضی از افراد دارای تلفن هوشمند یا اینترنت نباشند. از این رو، نابرابریها بیشتر خواهد شد.
نقش بحران کرونا در گسترش پزشکی از راه دور
شیوع ویروس کرونا از ۲ سال گذشته تاکنون باعث شد تا موضوع «پزشکی از راه دور» بهعنوان یک ضرورت مورد توجه کشورهای مختلف از جمله ایران قرار بگیرد. در این دوران بسیاری از بیمارستانها (در کشورهای پیشرفته) با شرکتهای ارائهدهنده خدمات پزشکی از راه دور قرارداد بستند و از طریق بازاریابی، ارسال ایمیل و انتشار خبر در وبسایتها تلاش کردند تا مردم را نسبت به وجود این تکنولوژی در مراکز درمانی آگاه کنند.
قبل از کرونا درصد بسیار کمی از افراد خدمات پزشکی از راه دور استفاده میکردند (برای مثال در آمریکا حدود ۰/۸٪ در یک ماه). اما با شیوع این بیماری، میزان استفاده از تکنولوژیهای پزشکی از راه دور بیشتر شد (۷۵٪ در آمریکا). همچنین در دوران کرونا در بعضی از بیمارستانهای پیشرفته، برنامهای ایجاد شد که طی آن یک آیپد (iPad) را روی سختافزارهای مخصوصی نصب کردند و در نهایت این دستگاه به بیماران متصل شد. این دستگاه یک سیستم مخابره ویدئویی ایجاد کرد که به کمک آن پزشکان میتوانستند وضعیت بیمار را از راه دور کنترل کنند و بهدلیل واگیردار بودن ویروس کرونا با شیوهای امن با بیمار خود تعامل کنند. همچنین دیگر نیازی به زنگ تماس بیمار به پرستار نبود.
سیستم مخابره ویدئویی برای ارتباط از راه دور با بیماران
البته لازم به ذکر است که بسیاری از بیمارستانها به تمام خدمات پزشکی از راه دور مجهز نبودند. همچنین بهعلت وجود تقاضای زیاد بیماران برای نیاز به مراقبت در دوران پاندمی، بیمارستانها و مراکز درمانی مجبور شدند که به پزشکان خود آموزشهایی در خصوص نحوه مراقبت از بیماران بهصورت مجازی بدهند. در نتیجه بعضی از بیمارستانها بسته به سیستم مراقبت بهداشتی خود برای همه پزشکانی که دارای صلاحیت پزشکی از راه دور بودند، آموزشهای آنلاین در این خصوص برگزار کردند تا در دوران پاندمی این تکنولوژی توسعه پیدا کند. با این حال برای همه کشورها و مراکز درمانی، گذار از پزشکی سنتی و حضوری به پزشکی از راه دور اتفاق نیفتاد.
از طرف دیگر، پزشکی از راه دور در دوران پاندمی کرونا به حفظ بعضی از کسبوکارها در صنعت سلامت کمک کرد. اما میزان ویزیتهای حضوری کمتر شد که طبق گفته بعضی از کارشناسان این اتفاق میتواند در طولانیمدت منجر به آسیبهای مالی و ورشکستگی بیمارستانها شده و حتی به بسیاری از فعالیتهای کوچک و متوسط درمانی ضربه سختی وارد کند. در نتیجه به دولتها توصیه میشود که مقررات مربوط به پزشکی از راه دور را تسهیل کنند و با حمایتهای مالی، هزینههای لازم برای جبران کم شدن تعداد مراجعات حضوری را به بیمارستانها و درمانگران بپردازند.
در ایران نیز شواهدی از پزشکی از راه دور مشاهده میشود. بهطوری که پلتفرمهای مختلفی برای ویزیت از راه دور از تمامی نقاط کشور ایران راهاندازی شدهاند. همچنین طبق گفته مدیر کل آمار و مهندسی اطلاعات سازمان بیمه سلامت ایران، در حال حاضر بیش از ۹۰٪ نسخههای پزشکی به صورت الکترونیکی ثبت میشوند.
از دیگر آمارهایی که میتوان به آن اشاره کرد این است که طی سال گذشته (۱۴۰۰) بیش از ۱۶۷هزار نفر که مشکوک یا مبتلا به کرونا بودند، از اسنپ دکتر (پلتفرم سلامت دیجیتال ایران) خدمات آنلاین دریافت کردند؛ چه در قالب تست و چه در قالب دریافت مشاوره. همچنین در سال ۱۴۰۰ (یعنی در دوران بحران کرونا)، اسنپ دکتر به ۵/۵ میلیون کاربر رسیده است؛ در حالی که در سال گذشته (۱۳۹۹) تنها یک میلیون کاربر داشت و با شیوع کرونا، این پلتفرم به رشد تقریباً ۵/۵ برابری رسیده است.
طبق آخرین گزارش پذیرش ۲۴، استفاده از خدمات مشاوره پزشکی آنلاین در نیمه اول سال ۱۴۰۰ نسبت به نیمه دوم سال ۱۳۹۹، ۵۲۹٪ رشد داشته است؛ یعنی بیش از ۶ برابر. در پذیرش ۲۴ نیز تعداد کاربران در سال ۱۴۰۰ به ۱۲/۵ میلیون نفر رسیده که در مقایسه با سال قبل، رشد بیش از ۴۸٪ را تجربه کرده است. از طرف دیگر، آخرین گفتهها حاکی از آن است که استفاده از پلتفرم دکتر ساینا بهعنوان مشاوره آنلاین پزشکی در دوران کرونا حدود ۱۳ تا ۱۴ برابر رشد کرده است. تمام این آمارهای ارائه شده میتواند نشانهای از نقش پزشکی از راه دور در بازار سلامت ایران باشد. اما در آینده چه خواهد شد؟
پزشکی از راه دور؛ روندی ادامهدار؟
حالا سؤال پیش میآید که آیا این تکنولوژی بعد از کرونا نیز همچنان باقی میماند؟ از آنجایی که مردم در دوران کرونا مجبور بودند از ابزارهای دیجیتالی استفاده کنند، آیا به این روند عادت خواهند کرد؟ آیا در آينده سیستمهای سلامت بهتری خواهیم داشت که مردم بیشتر ویزیتهای خود را از خانه انجام دهند و فقط در صورت لزوم به درمانگاهها مراجعه کنند؟ آیا ما یک گذار و تغییر اساسی به سمت مدل جدیدی از مراقبتهای بهداشتی و سلامت را تجربه خواهیم کرد؟
به نظر میرسد که بعضی از کارشناسان و سرمایهگذاران این اعتقاد را دارند که این گذار در آینده اتفاق خواهد افتاد؛ زیرا در سه ماهه اول سال ۲۰۲۰ سرمایهگذاری بر روی شرکتهای جدید سلامت دیجیتال افزایش پیدا کرده است!
اگر به پزشکی یک قرن پیش نگاه کنیم، با ابزارها و روشهای درمانی عجیبی روبهرو میشویم. برای مثال، قبلاً از کوکائین بهعنوان دارو استفاده میشد یا اسبها حکم آمبولانس را داشتند. حتی در آن زمان دستکشی برای جراحی نبود و بسیاری از این ابزارها و روشها در زمان خود پیشرو و پیشرفته بودند. اما فکر میکنید روش پزشکی امروزه از نگاه نسلهای آینده چگونه خواهد بود؟ آیا مراجعه حضوری به پزشک در آینده همچنان وجود خواهد داشت یا ایدهای خندهدار به نظر خواهد رسید؟
اگرچه خسارتهای ناشی از بحران کرونا از زمان شروع آن تاکنون ویرانگر و غمانگیز بوده است؛ اما در مقابل تا حدودی توانسته فرصت تغییر در نحوه ارائه خدمات درمانی و مراقبتهای بهداشتی را ایجاد کند که ممکن است در آینده جان میلیونها نفر را نجات دهد. از این رو، بسیار از افراد معتقدند که در آینده بخش بزرگی از پزشکی امروزی به پزشکی از راه دور یا تله مدیسن اختصاص داده خواهد شد.
از دکترتو سپاسگزاریم که مجموعه تکراسا را در تهیه این مقاله همراهی کردند. دکترتو سامانه نوبتدهی اینترنتی و مشاوره پزشکی از راه دور است که امکان ارتباط مستقیم پزشکان و بیماران را فراهم میکند. کاربران با مراجعه به اپلیکیشن و سایت دکترتو میتوانند به صورت اینترنتی نوبت معاینه پزشکان را دریافت کنند و در زمان مقرر برای ویزیت به مطب مراجعه کنند. همچنین امکان مشاوره پزشکی از راه دور به صورت چت و تماس صوتی در اختیار کاربران قرار گرفته است.
منابع:
- Telemedicine benefits: For patients and professionals, Written by Medical News Today, 2020
- Will Telemedicine Become the New Normal?, Freethink, 2020
- Is Telemedicine The Future Of Health Care?, CNBC, 2020
- گزارش شش ماه نخست پذیرش ۲۴، ۱۴۰۰
- بزرگترین پلتفرم سلامت دیجیتال خاورمیانه میشویم، شنبه، ۱۴۰۰
- ۱۰۰ درصد نسخ در ۲۷ استان الکترونیکی تجویز می شود، خبرگزاری مهر، ۱۴۰۰
- پلتفرم دکتر ساینا در دوره کرونا ۱۳ برابر رشد کرد، پیوست، ۱۴۰۰
