فرض کنید قرار است درباره موضوعی در اینترنت تحقیق کنید. موضوع را در موتور جستوجو گوگل وارد می‌کنید و با وب‌سایت‌های مختلف مواجه می‌شوید.
- آیا انتخاب شما اولین وب‌سایتی است که گوگل پیشنهاد می‌کند؟
- اگر درباره موضوع مد‌نظر شما در ویکیپدیا صفحه‌ای وجود داشته باشد، به‌نظرتان می‌توان به‌عنوان منبع به آن استناد کرد یا خیر؟
احتمالاً همه ما هنگام جستوجو با سؤال‌های بالا مواجه می‌شویم و شاید برای آن‌ها جواب صحیحی نداشته باشیم. در این مقاله به ۲ سؤال بالا پاسخ می‌دهیم و با هم بررسی می‌کنیم که چگونه باید منابع را در وب‌سایت‌هایی مانند گوگل انتخاب کنیم و همچنین آیا ویکیپدیا منبع خوبی برای تحقیق است یا خیر؟
اینترنت؛ منابع انتها ندارند!
اگر یادتان باشد در مقاله‌های قبلی با هم مفاهیمی مانند رسانه و سواد رسانه‌ای را بررسی کردیم و دیدیم که تقریباً هر چیزی می‌تواند یک رسانه باشد. رسانه‌ها در طول زمان با رشد و پیشرفت جوامع شکل جدیدی پیدا کردند. اینترنت یکی از تکنولوژی‌هایی بود و با ورودش به زندگی مردم، رسانه با تحول جدیدی روبه‌رو شد. فراگیر شدن اینترنت در سال‌های بعد باعث شد تا آزادی رسانه از قبل نیز بیشتر شود و افراد بتوانند به دایره گسترده‌تری از اطلاعات دسترسی داشته باشند. البته این آزادی در کنار جنبه‌های مثبت، جنبه‌های منفی هم دارد. یکی از آن‌ها این است که افراد می‌توانند هر چیزی را در اینترنت منتشر کنند، حتی اطلاعات گمراه‌کننده. به همین دلیل در صورت بررسی و ارزیابی نکردن محتوا، افراد ممکن است به‌راحتی فریب رسانه‌ها را بخورند.
با توجه به استفاده گسترده افراد از اینترنت برای کارهای مختلف، پیش از پذیرفتن از هر محتوا یا اطلاعاتی در اینترنت باید ابتدا آن را راستی‌آزمایی کنیم. در این مورد توضیح دادیم که برای راستی‌آزمایی کردن اطلاعات مختلف ما نیاز به منابع و مدارک معتبری داریم. یکی از خوبی‌های اینترنت این است که وقتی در وب‌سایت‌هایی مانند گوگل موضوعی را جستوجو می‌کنید با تعداد زیادی از منابع مواجه می‌شوید و این موضوع دست شما را برای انتخاب بین منابع باز می‌گذارد. پس مشکل افراد امروز در اینترنت پیدا کردن منابع نیست. مشکل عمده افراد هنگام جستوجو در اینترنت در این است که در بیشتر اوقات معمولاً درست زمان نمی‌گذارند و اولین وب‌سایت‌هایی را که می‌بینند به‌عنوان منبع قابل‌اعتماد انتخاب می‌کنند، در‌‌حالی‌که ممکن است این منابع لزوماً درست نباشند. محققان استنفورد (Stanford) تحقیق جالبی را درباره این موضوع انجام داده‌اند که در ادامه آن را توضیح خواهیم داد.
روی هر چیزی کلیک نکنید!
محققان استنفورد در یکی از تحقیق‌های خود نکته جالبی را درباره نحوه جستوجو افراد راستیآزما (Fact Checkers) دریافتند. افراد راستیآزما به کسانی گفته می‌شود که می‌توانند انواع اطلاعات را در اینترنت بررسی کنند و اعتبار آن‌ها را بسنجند. محققان استنفورد در تحقیق خود دیدند که افراد راستیآزما نسبت به دیگران زمان بیشتری را برای جستوجو می‌گذارند. آن‌ها هنگام جستوجو یک موضوع در گوگل، منابع صفحه اول را به‌طور کامل بررسی می‌کنند. حتی گاهی جستوجوی خود تا صفحات دوم و سوم گوگل هم ادامه می‌دهند تا بتوانند منبع مناسب را پیدا کنند. به گفته محققان آن‌ها همچنین از تکنیکی به نام «خودداری از کلیک» (Click Restraint) می‌کنند. اما این مهارت چیست؟
بیایید با هم مثالی را که بالاتر برای نحوه انتخاب منابع توسط افراد در اینترنت گفتیم را بررسی کنیم. اکثر افراد هنگام جستوجو موضوع‌های مختلف در گوگل معمولاً روی اولین و دومین وب‌سایتی که می‌بینند کلیک می‌کنند و وارد آن می‌شوند تا درباره موضوع مد‌نظرشان مطالعه کنند. اما ممکن است این وب‌سایت‌ها لزوماً بهترین منبع برای افراد نباشند. چراکه موتور‌های جستوجو الگوریتم‌های مختلفی را برای نشان دادن وب‌سایت‌ها دارند و وب‌سایت‌هایی که اول به افراد نشان داده می‌شوند لزوماً معتبرترین منبع نیستند.
اما افراد هم معمولاً حوصله چک کردن دیگر وب‌سایت‌ها را ندارند، به همین دلیل ممکن است به وب‌سایت‌های اول اکتفا کنند و این‌گونه نتوانند منابع خوب را پیدا کنند. اما اگر به‌دنبال اطلاعات و منابع معتبر و درست هستیم، مهم است که بر روی هر چیزی کلیک نکنیم و برای انتخاب منبع درست زمان بگذاریم. برای جلوگیری از این کار می‌توانیم از مهارت «خودداری از کلیک (Click Restraint)» استفاده کنیم. خودداری از کلیک یعنی وقتی داریم در اینترنت موضوعی را جستوجو می‌کنیم روی اولین وب‌سایتی که می‌بینیم کلیک نکنیم و طبق اصول و گام‌هایی مشخص وب‌سایت‌ها را انتخاب کنیم و وارد آن‌ها شویم.
چگونه آگاهانه کلیک کنیم؟
اگر بخواهیم مهارت «خودداری از کلیک» را به‌صورت قدم‌به‌قدم توضیح دهیم، می‌توان گفت:
۱) کلیک نکنید
هنگام جستوجو پیش از کلیک کردن روی اولین وب‌سایت با روش‌های مختلف جلوی خودتان بگیرید.
۲) نتایج صفحه اول جستوجو را بررسی کنید
ببینید در صفحه اول جستوجو نام وب‌سایت‌های مهم یا سازمان خبری وجود دارد که تا به حال نام آن‌ها را نشنیده‌اید؟ همچنین گاهی اوقات می‌توانید از روی عنوان وب‌سایت متوجه شوید که محتوای آن مقاله‌ای خبری است، وب‌سایتی است که دارد نظری را ارائه می‌کند یا اینکه محتوایی است که به جستوجوی شما ارتباطی ندارد.
۳) بررسی محتوای زیرعنوا‌ن‌های وب‌سایت‌ها
بررسی و خواندن متن زیرعنوان وب‌سایت‌ها هنگام جستوجو می‌تواند شما را درباره اطلاعاتی که مد‌نظرتان است، راهنمایی کند.
۴) وب‌سایت‌ها را افقی مطالعه کنید
پس از مقایسه وب‌سایت‌ها با یکدیگر تعدادی از آن‌ها را با روش «مطالعه افقی» بررسی کنید تا بتوانید در نهایت از بین آن منابع مورد نظرتان را پیدا کنید. در مقاله قبلی می‌توانید درباره روش مطالعه افقی بیشتر بخوانید.
تکنیک‌هایی برای جستوجوی اثربخش
روش «خودداری از کلیک» به شما کمک می‌کند تا منابع بهتری را پیدا کنید. در کنار این روش می‌توانید از تکنیک‌های زیر برای جستوجوی بهتر نیز استفاده کنید:
- موضوع یا عبارت مورد نظرتان را با استفاده از علامت نقل‌قول (Quotation mark) (“”) در گوگل جستوجو کنید. این‌گونه گوگل یا سایر موتور‌های جست‌و جو فقط نتایجی را به شما نشان می‌دهند در آن‌ها عیناً عبارت داخل کوتیشن آمده باشد.
- همچنین اگر می‌خواهید موضوع را در وب‌سایت خاصی جستوجو کنید، هنگام جستوجو از عبارت (:site) در کنار موضوع مد‌نظرتان استفاده کنید. برای مثال اگر می‌خواهید در وب‌سایت تکراسا فارسی درباره کارآفرینی مطالعه کنید، عبارت (site:techrasa.com/fa کارآفرینی) را در گوگل جستوجو کنید.
پس دیدیم که نباید بر روی هر سایتی کلیک کنیم. اما واقعیت این است که یکی از وب‌سایت‌هایی که احتمالاً همه ما روی آن کلیک می‌کنیم ویکیپدیا (Wikipedia) است. بسیاری از افراد معتقدند که ویکیپدیا منبع خوبی برای مطالعه و مقایسه اطلاعات نیست. در حالی که چنین دیدگاهی غلط است و امروزه می‌توان در ویکیپدیا درباره موضوع‌های مختلف اطلاعات کامل و جامعی را پیدا کرد. در ادامه بیشتر این موضوع را توضیح خواهیم داد.
ویکیپدیا؛ نقشه راه جامع
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم برای پیدا کردن منابع معتبر باید از روش مطالعه افقی استفاده کنیم. پیدا کردن منابع خوب ممکن است گاهی سخت باشد، اما یکی از منابی خوبی که می‌تواند راهنمایی‌های خوبی درباره موضوع‌های مختلف به ما ارائه کند، ویکیپدیا است. ویکیپدیا امروزه با بیش از ۶۱ میلیون مقاله به بیش از ۳۰۰ زبان (از جمله بیش از ۶.۶ میلیون مقاله به زبان انگلیسی) به بزرگترین مرجع عمومی در اینترنت تبدیل شده است. شما می‌توانید درباره موضوع‌های داخل ویکیپدیا اطلاعات به‌دست آورید.
ویکیپدیا با وجود مزیت‌های فراوان ایراد‌هایی را هم قطعاً دارد، اما آنچه که باعث مفید بودن ویکیپدیا برای افراد می‌شود، گستردگی آن است. شما در ویکیپدیا درباره هر موضوعی می‌توانید بیشتر از هر دانشنامه چاپی منبع پیدا کنید. همچنین یک صفحه ویکیپدیا می‌تواند نمای کلی خوبی از موضوع به شما بدهد و در آن برای هر جمله یا ادعایی می‌توانید منبعی که ارائه داده شده است را مشاهده کنید. شاید برایتان جالب باشد که بدانید افراد راستیآزما نیز از ویکیپدیا برای مطالعه درباره موضوع‌هایی که برایشان ناشناخته است استفاده می‌کنند. اما به‌نظرتان چرا افراد اعتقاد دارند ویکیپدیا منبع خوبی نیست؟
ویکیپدیا؛ دانشنامه‌ای به دنبال رشد
علت اعتماد نداشتن افراد به ویکیپدیا داستان جالبی دارد و برای بررسی آن بهتر است کمی به عقب و به سال‌های اولیه این وب‌سایت بازگردیم. ویکیپدیا در سال ۲۰۰۱ کار خود را آغاز کرد. محتوای این وب‌سایت را معمولاً افراد داوطلبی به نام ویکی‌پدیایی‌ها (Wikipedians) می‌نویسند و تقریباً هر کسی که به اینترنت دسترسی داشت می‌توانست محتوای این وب‌سایت را تغییر دهد. برای مثال یک صفحه ویکیپدیا درباره موضوع مد‌نظر خود ایجاد کند یا حتی اگر می‌خواست یک صفحه را در آن حذف کند.
چنین مواردی باعث شدند تا در آن سال‌ها ویکیپدیا در نظر مردم منبع معتبری نباشد. اما امروز که حدود ۲۲ سال از شروع ویکیپدیا می‌گذرد این مرجع آنلاین دستخوش تغییرات مختلفی برای انتشار و ویرایش انواع محتوا شده است. امروز هم هر کسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد می‌تواند انواع محتوا را داخل این وب‌سایت ویرایش کند، البته نه به آسانی گذشته. در حال حاضر ویکیپدیا سیاست‌های سختگیرانه‌تری را برای نظارت از محتوا دارد. برای مثال ویکی‌پدیایی‌ها و ربات‌ها (bots) (نرم‌افزار‌های خودکار و نیمه‌خودکار در ویکیپدیا) بیشتری در ویکیپدیا حضور دارند و روی محتوای این وب‌سایت نظارت دارند تا از ویرایش‌های اشتباه جلوگیری کنند. همچنین برای اینکه بتوانید درباره موضوعی در ویکیپدیا بنویسید یا صفحه‌ای را ویرایش کنید باید ابتدا در این وب‌سایت ثبت‌نام کنید. در ادامه هم برای نگارش باید استاندارد‌هایی را رعایت کنید که مد‌نظر ویکیپدیا است.
در کنار این موارد ویکیپدیا چارچوب‌ها و قوانینی را هم برای نوشتن و ویرایش کردن محتوا دارد. می‌توان این سیاست‌ها را به‌طور خلاصه به ۳ بخش کلی زیر تقسیم کرد:
۱) دیدگاه بی‌طرف (Neutral point of view):
این یعنی محتوا باید در ویکیپدیا به طور منصفانه و بدون سوگیری نمایش داده شود.
۲) تحقیق دست‌اول ممنوع (No original research) :
منظور از تحقیق دست‌اول مطالبی مانند حقایق، ادعاها و ایده‌هایی هستند که تابه‌حال در جایی منتشر نشده‌اند و نمی‌توان آن‌ها را در هیچ منبع معتبری پیدا کرد. مطالبی که در ویکیپدیا منتشر می‌شوند باید دارای منبعی باشند که در اینترنت منتشر شده و قابل‌اعتماد است.
۳) تأییدپذیری (Verifiability):
تأیید‌پذیر بودن محتوای ویکیپدیا به این معنی است که اطلاعات موجود در مقالات ویکیپدیا باید بر اساس منابع معتبری باشد که توسط هر کسی قابل تأیید باشد. به بیان دیگر همه باید بتوانند منابع موجود در صفحات این وب‌سایت را بررسی و دقیق بودن آن را تأیید کنند.
البته باید درباره این قوانین و سیاست‌ها به یک نکته هم توجه داشت. قوانین و مقررات زمانی می‌توانند خوب و مفید باشند که افراد آن‌ها را رعایت کنند. به همین دلیل ویکیپدیا علاوه بر اینکه قوانین خاصی برای محتوای خود دارد، به روش‌های مختلف روی آن‌ها نظارت می‌کند. برای مثال ویکی‌پدیای‌های داوطلب هم نویسنده و ویراستار هستند و هم محتوای یکدیگر را کنترل می‌کنند. همچنین مدیرانی وجود دارند که سطوح بالاتری از اختیارات دارند. آن‌ها می‌توانند کارهایی مانند حذف یا حتی قفل کردن صفحه را انجام دهند تا فقط افراد خاصی بتوانند تغییرات را در صفحات ویکیپدیا ایجاد کنند.
با وجود همه قوانین و نظارت‌ها باید این نکته را هم باید در نظر گرفت که هیچکدام از افرادی که در ویکیپدیا فعال هستند از ویکی‌پدیایی‌ها تا مدیران، همه چیز را نمی‌دانند، کامل نیستند و ممکن است اشتباه کنند. در این افراد صرفاً ویکی‌پدیایی‌های معمولی هستند که توانسته‌اند در جامعه ویکی‌پدیایی‌ها جایگاه خوبی را بدست آورند. چراکه نشان داده‌اند ویراستارانی مسئولیت‌پذیر هستند و از اطلاعات دقیق و مستند استفاده می‌کنند. در ادامه با هم بررسی می‌کنیم که چه ویژگی‌هایی باعث شده تا ویکیپدیا بتواند به مرجع آنلاین خوبی در اینترنت تبدیل شود.
شفافیت؛ دلیل مهم کارکرد ویکیپدیا
یکی از نکات خوب درباره ویکیپدیا شفاف بودن آن است و شما می‌توانید هر اتفاقی که در ویکیپدیا می‌افتد را ببینید. برای مثال در قسمت بالا، سمت چپ هر موضوعی در ویکیپدیا شما بخشی به نام گفت‌و‌گو (Talk) را مشاهده می‌کنید. در این بخش می‌توانید گفت‌و‌گو‌هایی که بین ویکی‌پدیایی‌ها درباره ویرایش یک موضوع انجام شده است را ببینید.
همچنین در قسمت بالا، سمت راست هر موضوعی در ویکیپدیا بخشی به نام مشاهده تاریخچه (View History) وجود دارد. می‌توانید در آن بخش مشاهده کنید که آخرین ویرایش‌هایی که درباره یک موضوع انجام شده در چه تاریخی و توسط چه کسی انجام شده است.
ویکیپدیا چگونه از محتوا حفاظت می‌کند؟
در ویکیپدیا صفحات یا موضوع‌های خاصی وجود دارند که ممکن است در معرض خراب‌کاری یا ویرایش‌هایی قرار بگیرند که قوانین ویکیپدیا را نقض می‌کند. این دسته از محتوا در ویکیپدیا برای محافظت قفل هستند. برای مثال صفحه بیگ‌بنگ (Big Bang) دارای قفل است. علامت قفل را می‌توانید در قسمت بالای صفحه، سمت راست مشاهده کنید.
این قفل نشان دهنده آن است که این محتوا «نیمه‌محافظت‌شده (Semi-protected)» است و افرادی که ثبت‌نام نکرده‌اند یا تازه ثبت‌نام کرده‌اند، نمی‌توانند این صفحه را ویرایش کنند. البته این تنها نوع محافظت در ویکیپدیا نیست و در این وب‌سایت بسته به نوع محتوا و حساسیت آن، روش‌های مختلفی برای محافظت از محتوا تعریف می‌شود. برای مثال برخی از صفحه‌ها به دلیل حساسیت بالاتری که دارند به‌صورت «کامل حفاظت شده (Fully protected)» هستند و تنها مدیران ویکیپدیا می‌توانند آن‌ها ویرایش کنند. در کنار این دو روش ویکیپدیا روش‌های دیگری هم برای حفاظت از محتوای خود دارد که می‌توانید با مراجعه به این وب‌سایت بیشتر درباره آن مطالعه کنید.
همچنین در ویکیپدیا ممکن است یادداشت‌ها و برچسب‌های هشدار‌دهنده‌ای را در بالای صفحه‌ها ببینید. در ویکیپدیا برخی صفحه‌ها استاندارد نیستند و ممکن است ساختار، منابع یا حتی لحن نوشتار آن‌ها ایراد داشته باشد. برای همین ویکی‌پدیایی‌ها این یادداشت‌ها را اضافه می‌کنند تا خوانندگان را در مورد هر مشکلی آگاه سازند. به عنوان مثال، صفحه آزمایشگاه ملی هوافضای هلند (National Aerospace Laboratory of the Netherlands) علامت گذاری شده است.
اگر دقت کنید در کادر بالای این صفحه نکته مهمی نوشته شده است:
“این مقاله شامل محتوایی است که مانند یک تبلیغ نوشته شده است”
صفحات ویکیپدیا قرار است دیدگاهی خنثی داشته باشند، بنابراین این یادداشت به خوانندگان درباره امکان وجود سوگیری هشدار می‌دهد. به لطف این سیاست‌ها و هشدارها، ویکیپدیا می‌تواند مکانی مفید برای مشاهده یک موضوع یا شروع تحقیقات کامل‌تر باشد. اما باید حواسمان باشد که ویکیپدیا همیشه دقیق و کامل نیست و نباید آن را به عنوان تنها منبع خودمان استفاده کنیم.
پس هنگام جستوجو در اینترنت برای یافتن منابع بهتر به طور کلی باید به نکات زیر توجه داشت:
- اولین نتایج و وب‌سایت‌ها در موتور‌های جستوجو الزاماً بهترین نیستند و برای انتخاب منابع معتبر می‌توانیم از مهارت‌هایی مانند «خودداری از کلیک» استفاده کنیم.
- ویکیپدیا یکی از منابع و مراجع خوب برای مطالعه و تحقیق درباره انواع محتوا است. اما منبع کاملی نیست و باید از آن به عنوان نقطه شروعی برای تحقیق بیشتر استفاده کرد.
