در دهه‌های اخیر، ظهور فناوری‌های دیجیتال تأثیر شگرفی در زندگی ما داشته است. یکی از ثمره‌های انقلاب دیجیتال، فناوری آموزشی (EdTech) بود. فناوری آموزشی یک سیستم آموزش انعطاف‌پذیر است که شامل هر نوع یادگیری از طریق بستر اینترنت می‌شود. این فناوری فرصت یادگیری را برای مدرسین و دانشجویانی که قادر به حضور در کلاس سنتی نیستند با هزینه‌ای به مراتب کمتر فراهم می‌کند.
در اکوسیستم استارتاپی ایران نیز استارتاپ‌های مختلفی در صنعت فناوری آموزشی فعالیت می‌کنند که می‌توان زمینه کاری آن‌ها را به سه حوزه زیرساخت فناوری آموزشی، آموزش آنلاین تحصیلی و آموزش آنلاین مهارت و تخصص تقسیم‌بندی کرد. البته مدل کسبوکار چنین استارتاپ‌هایی می‌تواند در معیارهایی همچون نوع مشتریان، ارزش پیشنهادی و جریان درآمدی متفاوت باشد. در میان تمامی این مجموعه‌ها، سه استارتاپ فرادرس، مکتبخونه و فرانش که در حوزه آموزش آنلاین مهارت، تخصص و تحصیلی فعالیت دارند، از استارتاپ‌های شناخته‌شده این حوزه هستند.
در سال گذشته با همه‌گیری بیماری کرونا و تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، اهمیت آموزش آنلاین بیش از هر زمان دیگری نمایان شد. در این میان فرصت مناسبی برای این کسب‌و‌کار‌ها در سراسر دنیا ایجاد شد تا بتوانند اهمیت این حوزه را به سرمایه‌گذاران خطرپذیر نشان دهند.
اندازه بازار آموزش آنلاین در سال ۲۰۱۹ در جهان ۱۷۱ میلیارد دلار بوده است. همچنین اندازه بازار آموزش آنلاین برای سال ۲۰۲۵، ۳۲۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. افزایش این آمار نشان می‌دهد در این حوزه رشد قابل توجهی را در آینده نه چندان دور شاهد خواهیم بود.
در ایران هم اندازه بازار بالقوه آموزش آنلاین، برای سال ۲۰۲۰ حدود ۲۷۵ میلیون دلار تخمین زده شده است که تا به حال تنها ۸ تا ۲۰ میلیون دلار از آن محقق شده است. یعنی تنها حدود ۳٪ تا۴٪ از بازار بالقوه بهره‌برداری شده است.
در این مقاله قصد داریم علاوه بر معرفی سه استارتاپ فرادرس، مکتبخونه و فرانش، مدل کسبوکار این استارتاپ‌ها را با هم مقایسه کنیم و در نهایت تحلیلی از فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در این حوزه نیز ارائه دهیم.
مکتبخونه
مکتبخونه در سال ۱۳۹۰توسط مصطفی حسینی با هدف آموزش مجازی برای فارسی‌زبانان سراسر دنیا تأسیس شد. این استارتاپ کار خود را در فضای کار اشتراکی در مرکز رشد دانشگاه شریف با انتشار رایگان فیلم‌های ضبط شده از کلاس‌های دانشگاه‌های معتبر ایران آغاز کرد.
در سال ۱۳۹۵ مکتبخونه دوره‌های جدیدی با نام مکتب‌پلاس را با روش دوره آزاد انبوه برخط (MOOC: Massive Open Online Course) با هدف تربیت نیروی کار برای ورود به بازار کار به پلتفرم خود افزود. همچنین در سال ۱۳۹۷ بخش جدیدی به مکتبخونه اضافه شد که آرشیو رایگانی از همایش‌ها و رویداد‌ها را شامل می‌شود.
فرادرس
فرادرس در سال ۱۳۸۷ توسط سید مصطفی کلامی هریسی و اسماعیل آتش‌پز گرگری با ارائه آموزش‌های مرتبط با هوش مصنوعی و برنامه‌نویسی تأسیس شد. زمستان ۱۳۹۰ فرادرس عنوان بهترین پروژه آنلاین آموزشی ایران به انتخاب کاربران را در چهارمین جشنواره وب ایران کسب کرد.
فرانش
فرانش در سال ۱۳۹۳ با نام قدیمی کائسنا توسط محمد رشیدی و هومن نجف‌پور تأسیس شد. این استارتاپ در سال ۱۳۹۴موفق به جذب سرمایه و استفاده از خدمات آواتک شد.
مقایسه مدل کسبوکار
با توجه به تصویر زیر می‌توان گفت مدل کسبوکار مکتبخونه شباهت زیادی به سایت کورسرا (Coursera) دارد. میان مشتریان کورسرا نام چند شرکت مانند بی‌سی‌جی (BCG)، اکسیس بانک (Axis Bank) و مؤسسات آموزشی به چشم می‌خورد. همچنین این شرکت به دولت‌ها برای تأمین نیروی متخصص کمک می‌کند.
مدل کسبوکار فرادرس نیز به سایت یودمی (Udemy) شباهت زیادی داد. مهم‌ترین تفاوت یودمی با فرادرس در نسخه یودمی برای کسبوکار و ارائه پنل به کسب‌و‌کار‌ها با هدف آموزش سازمانی است. همین‌طور مدل کسبوکار فرانش نیز به سایت لیندا (Lynda) شبیه است و بیش از ۹۰٪ از محتوای لیندا توسط مدرسین تهیه می‌شود.
مدل کسبوکار سه استارتاپ مکتبخونه، فرادرس و فرانش که در حوزه آموزش آنلاین فعال هستند را مشاهده کردید. در ادامه مقاله سعی خواهیم کرد به توصیف و مقایسه مدل کسبوکار این سه استارتاپ بپردازیم.
بخش مشتریان، بازار انبوه
هر سه استارتاپ بازار انبوه را برای مشتریان خود انتخاب کرده‌اند و فعالیت اصلی آن‌ها تا حدودی مشابه یکدیگر است. البته با توجه به ارزش پیشنهادی و محتوای آموزشی موجود، تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که هر کدام جداگانه می‌توانند مشتریانی با نیازهای مختلف را به سمت خود جذب کنند.
ارزش پیشنهادی
یکی از تفاوت‌هایی که در مدل کسبوکار مکتبخونه در مقایسه با رقبایش به وضوح دیده می‌شود، آموزش پروژه‌محور و ارائه مدرک از مرکز یادگیری الکترونیکی دانشگاه‌های معتبر کشور یا مکتبخونه به دانش‌پذیران دوره‌های مکتب‌پلاس است که مانند شرکت در کلاس‌های دانشگاه است.
در این دوره‌ها کاربران در تالار گفتگو علاوه بر ارتباط با با مدرس دوره، می‌توانند با دیگر دانشجویان به بحث و گفتگو بپردازند. در واقع تالار گفتگو می‌تواند نقش کلاس درس را برای دانشجویان داشته باشد.
یکی دیگر از ویژگی‌های مکتب‌پلاس ارتباط دانشجویان با منتورهای هر دوره است. منتور‌ها با هدف راهنمایی برای انجام پروژه‌ها در نظر گرفته شده‌اند که علاوه بر ایجاد ارتباط بیشتر با دانشجو، کیفیت یادگیری را نیز بالا می‌برد.
همچنین در پایان هر دوره دانشجویان برای دریافت مدرک از مکتبخونه علاوه بر شرکت آزمون آنلاین باید یک پروژه عملی را به مدرس تحویل دهند تا نمره مناسب را کسب کنند. همه‌ی این ویژگی‌ها کیفیت یادگیری برای کاربران را در این بستر بالا می‌برد و تجربه مشتری بهتری را نسبت به رقبا برای دانشجویان رقم زند.
فرادرس و فرانش بیشتر بر پایه ارائه محتوای آموزشی تمرکز کرده‌اند و در فرآیند یادگیری کاربر دخالتی نمی‌کنند. دوره‌های آموزشی این دو پلتفرم برای افرادی که با خودآموزی رابطه بهتری دارند، کاربرد بیشتری دارد.
البته یک شیوه آموزشی متفاوت در فرادرس دیده می‌شود که دانشجو می‌تواند با توجه به هدف خود، مسیرهای یادگیری و مجموعه‌های آموزشی مد نظر را مشاهده کند. این مجموعه‌های آموزشی می‌تواند کمک بیشتری به دانشجویان خودآموز کند تا از در شروع یادگیری مهارت و تخصص جدید مسیر درستی را انتخاب کنند.
جریان درآمدی
در مکتبخونه در کنار دوره‌های آموزشی رایگان، خدمات مکتب‌پلاس نیز به صورت پولی ارائه می‌شود. این خدمات به دو صورت ارائه می‌شود که در نوع اول تنها هزینه دسترسی به محتوای آموزشی دریافت می‌شود. در نوع دوم نیز خدمات مختلفی از قبیل ارسال و تصحیح پروژه و تمرین‌ها، فارغ‌التحصیلی، منتور و دریافت گواهینامه پایان دوره به کاربران ارائه می‌شود که با توجه به حجم دوره آموزشی مدت زمان محدودی برای استفاده از این خدمات تعیین شده است. در صورت اتمام زمان مشخص‌شده، امکان پرداخت مجدد و تمدید آن وجود دارد.
در مدل درآمدی مکتبخونه و فرانش، مبلغی از کل فروش به عنوان کمیسیون توسط مکتبخونه و فرانش دریافت می‌شود و مابقی پول به مدرس پرداخت می‌شود. میزان کمیسیون دریافتی مکتبخونه حداقل ۵۰٪ است.
میزان کمیسیون دریافتی فرانش ۳۰٪ تا ۵۰٪ است. میزان کمیسیون در این استارتاپ به انحصار محتوای آموزشی بستگی دارد. اگر مدرس تنها برای این استارتاپ محتوا تولید کند و فروش محتوا تنها در فرانش صورت گیرد، ۷۰٪ از فروش به مدرس تعلق می‌گیرد. اما اگر مدرس محتوای آموزشی را خارج از فرانش نیز به صورت آنلاین منتشر کند، ۵۰٪ از فروش به مدرس تعلق می‌گیرد.
اما مدل درآمدی فرادرس متفاوت است و برای همکاری با مدرسین دو طرح در نظر گرفته شده است. در طرح اول، مدرس مبلغی را یک بار به عنوان حق‌التألیف آموزش دریافت می‌کند و دریافتی مدرس وابسته به تعداد فروش آموزش نیست. در طرح دوم مدرسین در ابتدای تولید محتوا مبلغی دریافت نمی‌کنند، اما تا زمانی که دوره آموزشی در فرادرس به فروش برسد، سهم خود را از فروش دریافت می‌کنند. سهم مدرس بین ۲۰٪ تا ۳۰٪ از کل فروش متغیر است و به سابقه، مدرک تحصیلی و موضوع محتوای آموزشی مدرس وابسته است.
شاید این‌طور به نظر برسد که میزان کمیسیون فرانش نسبت به دو رقیب دیگر به نفع مدرسین است؛ اما باید در نظر داشت که احتمالاً ترافیک بالای فرادرس و مکتبخونه منجر به درآمد ریالی بیشتری برای مدرسین نسبت به فرانش می‌شود.
نقاط قوت و ضعف
با توجه به مدل فرادرس، مکتبخونه و فرانش می‌توان نقاط قوت ضعف این استارتاپ‌ها را در مقایسه با یکدیگر بیان کرد.
نقاط قوت مکتبخونه
آموزش پروژه‌محور، استفاده از منتور در دوره‌های آموزشی و تالار گفتگوی دانشجویان را می‌توان بزرگ‌ترین نقطه قوت این استارتاپ در برابر رقبایش دانست. این ویژگی باعث می‌شود تا کیفیت یادگیری برای دانشجویان به طرز قابل توجهی افزایش یابد. از دیگر نقاط قوت این استارتاپ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ارائه گواهی معتبر
- اپلیکیشن اندروید
- تعامل با بیش از ۱۸ دانشگاه و مؤسسات آموزشی آزاد
نقاط ضعف مکتبخونه
یکی از نقاط ضعف این پلتفرم دوره‌های آموزشی مدرسه‌ای بر مبنای سیستم آموزشی نظام قدیم است. با توجه به عدم برگزاری کنکور بر مبنای سیستم آموزشی نظام قدیم، مکتبخونه باید هرچه سریع‌تر دوره‌های منطبق بر سیستم آموزشی نظام جدید (۳-۳-۶) را اضافه کند. از دیگر نقاط ضعف این استارتاپ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سهم کمیسیون بیشتر نسبت به رقبا
- عدم نمایش میانگین امتیاز دوره‌ها
نقاط قوت فرادرس
یکی از تفاوت‌های فرادرس با رقبا بخش ویژه ناشنوایان است. فرادرس سعی کرده دوره‌های پربازدید و محبوب خود را با درج زیرنویس برای ناشنوایان قابل استفاده کند. رتبه الکسای مناسب در مقایسه با دیگر رقبا و بیش از ۱۲ میلیون کاربر امکان کسب درآمد بیشتر برای مدرسین را فراهم می‌کند.
نقاط ضعف فرادرس
بزرگ‌ترین نقطه ضعف فرادرس قدیمی بودن و عدم به‌روزرسانی بعضی از دوره‌های آموزشی است. همچنین راه ارتباطی برای پرسش‌وپاسخ کاربران با اساتید در نظر گرفته نشده است. از دیگر نقاط ضعف دیگر این استارتاپ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نبود سیستم امتیازدهی به دوره‌ها و مدرسان
- کامل نبودن دوره‌های دبیرستانی
نقاط قوت فرانش
دریافت کمیسیون کمتر فرانش نسبت به رقبا می‌تواند برای مدرسان مزیت حساب شود. از دیگر نقاط قوت این پلتفرم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نمایش میانگین امتیاز دوره‌ها
- درخواست آموزش برای سازمان‌ها
فرصت‌ها
در دوران کرونا، آموزشگاه‌های آزاد به دلیل عدم برگزاری کلاس‌های حضوری نسبت به گذشته با کاهش درآمد واجه شدند. همکاری با آموزشگاه‌های آزاد برای برگزاری دوره‌های آموزش آنلاین می‌تواند فرصت خوبی برای استارتاپ‌های این حوزه باشد.
یکی از مشکلات حال حاضر کسب‌و‌کار‌ها کمبود نیروی متخصص است. استارتاپ‌های آموزش آنلاین مانند مکتبخونه با شیوه آموزشی پروژه‌محور می‌توانند با شرکت‌های بزرگ برای تربیت نیروی متخصص متناسب با نیازهای‌شان همکاری کنند. امکان برگزاری آزمون آنلاین و و مصاحبه با افراد برگزیده می‌تواند انگیزه همکاری شرکت‌های جویای نیرو با استارتاپ‌های حوزه آموزشی باشد. همچنین همکاری با استارتاپ‌های کاریابی همچون کاربوم و ایران تلنت در حوزه آموزش سازمانی از دیگر فرصت‌های همکاری و گسترش حوزه فعالیت‌ها است.
با توجه به ترویج شیوه آموزش آنلاین به‌خصوص در مقاطع تحصیلی در دوران کرونا، استارتاپ‌های حوزه فناوری آموزشی می‌توانند در آینده از معلمان حرفه‌ای و باتجربه برای کمک به تولید محتوای بهتر و با کیفیت‌تر کمک بگیرند. در این زمینه فرادرس می‌تواند با توسعه و تکمیل دوره‌های دبیرستانی فرصت خوبی برای جذب مخاطبان کنکوری در دوران کرونا داشته باشد.
تهدیدها
در حال حاضر بزرگ‌ترین تهدید برای استارتاپ‌های آموزش آنلاین دخالت سازمان‌های دولتی یا اپراتورهای تلفن همراه و ایجاد انحصار در این حوزه است. به عنوان مثال شبکه اجتماعی شاد که توسط آموزش و پرورش برای آموزش آنلاین دانش‌آموزان راه‌اندازی شد، فرصت رشد و توسعه فعالیت در مقاطع تحصیلی را از استارتاپ‌های آموزش آنلاین گرفت. البته با توجه به نیاز شدید و مبرم کشور به این سامانه در دوران کرونا، این اتفاق به نظر منطقی می‌رسد.
دوره‌های آموزشی فرادرس و فرانش برای افرادی مناسب است که با خودآموزی رابطه بهتری دارند. بنابراین رفع فیلتر یوتیوب که ویدئو‌های آموزشی رایگان و با کیفیت بالایی دارد، تهدید بزرگی برای این پلتفرم آموزش آنلاین به شمار می‌آید.
نویسنده: زهرا اشرفی
