محمود خلیلی، بنیانگذار بوتان؛ معلمی که گاز را به خانه‌های ایرانی‌ها آورد

اگر بخواهیم داستان بوتان را تعریف کنیم، شاید نیاز باشد پیش از گفتن مسیر موفقیت خانوادگی خلیلی کمی بیشتر راجع به علت شکل‌گیری این شرکت و شرایط آن موقع ایران توضیح دهیم. شرکت بوتان در حدود ۷ دهه است که در زمینه محصولات گرمایشی فعالیت کرده و تأثیر بسیاری در رفاه امروزی ایرانی‌ها داشته است. اما جالب است که بدانید که داستان شکل‌گیری بوتان با هدف تولید محصولات گازسوز نبوده و هدف آن بالاتر از یک خط تولید با محصولات متنوع بوده است. اما به راستی علت موفقیت بوتان چه بود؟

وقتی مردم گاز را نمی‌شناختتند

مردم ایران تا پیش از دهه ۳۰ شمسش برای گرمایش خانه‌ها و پخت‌و‌پز از چوب و زغال‌سنگ استفاده می‌کردند و کمتر کسی بود که با گاز و خصوصیات آن آشنا بود. عمده زندگی مردم به خصوص در فصل‌های سرد با چالش‌های بسیاری مواجه بود. همینطور فرایند‌های پخت‌و‌پز به علت طولانی بودن روند آماده‌سازی شعله همیشه سخت بوده و معمولاً آشپزخانه‌ها همیشه پر از دوده بود. محمود خلیلی یکی از اولین کسانی بود که به وجود گاز مایع موجود در فرایند استخراج نفت پی برد و با پیگیری‌های بسیار زمینهٔ تغییرات بزرگی را در زندگی مردم ایران رقم زد. 

محمود خلیلی، معلمی رو به جلو

محمود خلیلی (متولد سال ۱۲۸۴) کار خود را نه با صنعت گاز بلکه با معلمی در دو مدرسه دارالمعلمین و علمیه تهران شروع و در کنار تدریس، مسئول آزمایشگاه دارالمعلمین نیز شد. شوق به آموزش او بسیار بود، به قدری که یکی از شاگردانش که دکتر مجتهدی (رئیس دبیرستان البرز) بودند، درباره‌اش می‌گویند:

“آقای خلیلی خودشان رفتند از جیب خودشان برای ما ماشین ویمشورتسی (نوعی ماشین القای الکتریکی) ساخت و به آزمایشگاه آورد و به فضای آموزشی رنگ و رونق بیشتری بخشیدند تا بتوانند ما را سر شوق بیاورند”

اما چند ماه بعد از کار اخراج شده و جای خود را به دکتر حسابی داد. با کمک خانواده مغازه‌ای را به نام «کارخانه تعمیرات الکترومکانیکی خلیلی» افتتاح کرده و در آن نصب ماشین‌آلات صنعتی، تعمیر ماشین‌های سنگین و سبک، پر کردن باتری و بستن آرمیچر چراغ گاز تهران پرداخت و وارد عرصه صنعت شد. با پیشرفت در گذر زمان، محمود خلیلی پروژه‌های فنی بیشتری گرفت و با مجلس همکاری کرد و برایشان شمارنده الکتریکی ساخت. همچنین برق‌رسانی شهربانی و زندان قصر را به‌روز کرد. به گفته اطرافیان محمود، او اهل کار بود و به هر فرصتی در زندگی خود چراغ سبز نشان می‌داد.

برق‌کشی نوین 

 محمود خلیلی در سال ۱۳۱۷ به ریاست اداره برق تهران منصوب شد و در همین دوران اولین کارخانه برق دولتی را ایجاد و راه‌اندازی کرد. محسن خلیلی (متولد ۱۳۰۸) در این باره درباره پدرش می‌گوید:

پدرم از کارگاه الکترومکانیک شروع کرد و بعد از مدتی خدمتگزاری به وسیله دولت وقت دعوت شد تا پایه‌گذاری برق نوین مملکت را بعد از مرحوم امین الضرب انجام دهد. برقی که مرحوم امین الضرب در تهران شبکه‌اش را تولید کرد، برق دائمی (دی سی)(DC) بود؛ ولی مرحوم پدرم با خواست دولت و همکاری چکسلواکی کارخانه برق ۶ هزار کیلوواتی «اشگودا» را تأسیس کرد

ساخت دکل‌های برق و کابل‌کشی برای بخش خانگی از همان سال آغاز شد. مردم آن زمان که چنین چیزی ندیده بودند علیه او شکایت کردند؛ به طوری که ۴۰۰ اعلام جرم علیه محمود خلیلی صورت گرفت. در سال‌هایی که بیش از ۹۰٪ منازل تهران فاقد روشنایی بود، محمود خلیلی تأسیسات روشنایی برخی از نهادها و سازمان‌ها را به دست گرفت.

حفاری، راه حل کم‌آبی

محمود خلیلی در اوایل دهه ۲۰ در اداره برق با روش حفاری از طریق متفقین آشنا می‌شود و با واردات تلمبه‌های آمریکایی و دستگاه‌های حفاری، تعداد زیادی چاه در شهرها، باغ‌ها و روستاها حفر ‌می‌کند. در سال ۱۳۲۴ با تحریک مخالفانش به زندان می‌افتد و پس از آزادی از کار دولتی منع ‌می‌شود. محمود خلیلی که یکی از مشکلات روز کشور را کم‌آبی می‌دید، برای همین به همراه یکی از دوستانش در سال ۱۳۲۵، حفاری تخصصی را شروع می کنند تا با این روش بتوانند جلوی مشکل کم‌آبی را بگیرند. او مدتی بعد به آمریکا و اروپا سفر می‌کند تا با روش روز حفاری دنیا آشنا شود. در سفرش مشاهده کرد که مردم از انرژی بسیار پاکی به ‌نام گاز برای آشپزی، تهیه آب گرم و انرژی خانه‌های خود استفاده می‌کنند و آشپزخانه‌های بسیار تمیزی که اثری از هیزم و دود حاصل از آن در آن‌ها نیست، دارند.

بوتان؛ تغییر یک پارادایم

محمود خلیلی در سال ۱۳۲۹ در سفری به استان خوزستان متوجه شد که یکی از فرآورده‌های پرارزش نفت، گاز مایع، بدون استفاده سوزانده می‌شود. او بر این باور بود که با مصرف گاز مایع به جای هیزم و زغال، تخریب جنگل‌ها و از بین رفتن درخت‌ها که سرمایه ملی هستند، آرام آرام کمتر می‌شود. همچنین خانم‌های خانه با دستیابی به این انرژی تمیز وقت کمتری در آشپزخانه صرف می‌کنند و از آن آشپزخانه‌های پر دود و بو و سنتی نجات می‌یابند. پس از ملی شدن صنعت نفت در ایران به همراه پسرش محسن خلیلی راهی اروپا و آمریکا شد تا بتواند صنعت گاز مایع را در ایران پایه‌گذاری کنند.

محمود خلیلی مصمم بود و می‌گفت:

من خانم‌های خانه را باید از شر سوخت هیزم و زغال و نفت در آشپزخانه نجات دهم. باید کاری کنم که مملکت بتواند از این موهبت بزرگ یعنی گاز بهره‌مند شود. می‌دانم با مختصر سرمایه‌ای که دارم شاید بهتر باشد جوراب نایلون وارد کنم؛ زیرا بی‌تردید، بلافاصله و بدون هیچ خطری، جوراب‌ها به فروش می‌رود و سود خوبی عایدم می‌شود. ولی این کار را می‌گذارم برای کسانی که نمی‌توانند صنعت گاز را به ایران بیاورند.

بوتان به خانه‌ها می‌آید

محمود خلیلی که از بخش دولتی به خصوصی آمده بود و تفکری از جنس بخش خصوصی داشت، در سال‌های ابتدایی دهه ۳۰ تلاش‌های زیادی کرد تا دولت وقت را برای میدان دادن به سرمایه‌گذاران داخلی مجاب کند. در نهایت در سال ۱۳۳۲ با همکاری محسن خلیلی، دکتر اسفندیار یگانگی و مشورت‌های سعید خلیلی فرزند دیگر محمود، شرکت بوتان با هدف تولید کپسول‌های گازی تأسیس شد. بوتان نام گازی بود که در کپسول‌های شرکت استفاده می‌شد و به این ترتیب گاز وارد خانه‌های مردم شد. یکی از چالش‌های ابتدایی شرکت، حمل‌ونقل بود؛ چون جاده ارتباطی آبادان به تهران بسیار بد بود. برای همین به ناچار از طریق سرهم کردن وسایل باقیمانده از جنگ جهانی و تانک (مخزن) وارداتی از کشور آلمان، شرکت موفق به ساخت نخستین تریلر به ظرفیت ۱۲ تن شد.

بوتان بزرگ می‌شود

در سال دوم تأسیس شرکت بوتان، مردم به ویژه خانم‌ها با دیدن فرها و اجاق‌های گازسوز در خانه‌های دوستان و خویشان و آگاهی از مزیت‌های گاز برای خرید به برند تجاری بوتان مراجعه می‌کردند. پس از آن که میل به تبدیل سوخت مصرفی خانوار از نفت به گاز اتفاق افتاد، محسن خلیلی پیشنهاد تولید وسایل گازسوز را به پدرش می‌دهد و در سال ۱۳۳۵ نخستین محصول شرکت صنعتی بوتان یعنی اجاق گاز روانه بازار می‌شود. کار در این مسیر پیشرفت کرد و ساخت اجاق‌های رومیزی و پلوپزهای یک تا چهار شعله آغاز شد. بعدها با استفاده از تکنیک‌های لعاب‌کاری، تولیدات افزایش یافت؛ تا جایی که در سال ۱۳۳۸ اولین بخاری گازی تولید شد.

نسخه ۲ بوتان، تخصصی و متنوع

با صنعتی شدن ایران در دهه ۴۰ و گسترش شهرنشینی و رشد مصرف گاز، خلیلی به فکر تأسیس شرکتی تخصصی برای تولید محصولات گازسوز می‌افتد و در سال ۱۳۴۳، شرکت صنعتی بوتان به صورت شرکتی مستقل از شرکت بوتان تأسیس می‌شود. در همان سال اولین آبگرمکن گازی ایستاده و در سال ۱۳۴۵ اولین سیلندر گاز مایع تولید شدند. در سال ۱۳۳۸ اولین مرکز تماس مجهز به بی‌سیم برای ارائه خدمات به مشتریان در بوتان راه‌اندازی شد. همچنین در سال ۱۳۴۶ شرکت بوتان برای اولین بار در ایران اقدام به گازسوز کردن خودروها نمود. همچنین در سال ۱۳۴۷ سیلندرهای گازی و گاز پیک‌نیکی به محصولات شرکت اضافه شدند.

بوتان نقطه صفر گاز ایران

نقش بوتان در گسترش مصرف گاز مایع، زمینه حضور شرکت‌های دیگر گازی را در ایران فراهم کرد. با گسترش این صنعت در سال ۱۳۴۴ شرکت ملی گاز در ایران شکل گرفت و ۳ سال بعد، یعنی در سال ۱۳۴۷ سندیکای شرکت‌های توزیع گاز مایع تأسیس شد. بوتان در دورانی که کمتر کسی با منبعی به نام گاز آشنا بود، پا به صنعتی گذاشت که امروزه یکی از راه‌های درآمدزایی کشور شده و عامل کارآفرینی برای کشور شده است. مهندس مهدی بازرگان در کتاب «شصت سال خدمت و مقاومت» درباره مهندس خلیلی می‌گوید:

یادم می‌آید خلیلی چقدر با مسئولان شرکت ملی نفت در زمان کنسرسیوم کلنجار رفت تا گردنشان بگذارد گازهایی را که هدر داده و می‌سوزانند، تصفیه کرده و بوتان و پروپان آن را در تانکرهای تحت فشار به ایشان بفروشند و گاز نفت در ایران توزیع شود.

همه برای یکی، یکی برای همه

محمود خلیلی به همراه خانواده خود پایه‌گذار صنعت گاز در ایران بود که توانست شرکتش را از ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۵ به ۱۰ شرکت دیگر گسترش داده و تعریف تازه‌ای از رفاه در زندگی مردم تعریف کند. او سرانجام در سال ۱۳۵۵ چشم از جهان فروبست و پس از او فرزندانش با رهبری محسن خلیلی میراث او را ادامه دادند. او همیشه می‌گفت:

 در رودررویی با مشکلات آسان‌ترین راه، فرار است و افراد ضعیف و کم‌تحمل این را انتخاب می‌کنند.

 با نزدیک شدن به سال ۵۷ ایران وارد فاز جدیدی از تغییرات شد و این تغییرات در بوتان نیز رفته‌رفته خودش را نشان داد.

بوتان، مرد روزهای سخت

در سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ شرکت بوتان دچار بحران‌های مالی شد و خانواده خلیلی برای سرپا نگه داشتن شرکت همگی خانه‌های خود را فروختند تا بتوانند حقوق کارگرهای خود را بدهند. شرکت بوتان با تلاش‌های محسن خلیلی شامل قانون مصادره نشد. در روزهای جنگ ایران با عراق با وجود نابودی بسیاری از تأسیسات شرکت در استان‌های جنوبی، بوتان به توسعه خود ادامه و از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۸ چهار شرکت دیگر را در زمینه‌های تخصصی گاز به زیرمجموعه خود اضافه کرد. همچنین از سال ۱۳۶۷ بوتان به تولید و عـرضه‌ی آبگرمکن دیواری اقدام نمود که توانست طی مدت هفت سال، میزان تولید را به ۱۰ برابر افزایش دهد.

آینده روشن

با آغاز فاز دوم توسعه در ایران، بوتان اولین پکیج شوفاژ دیواری در ایران را در سال ۱۳۷۲ تولید کرد. با گذشت سال‌ها بوتان محصولاتش را گسترش داد و از اواخر دهه ۸۰ محصولاتش را به اروپا نیز صادر کرد. بوتان سومین تولید‌کننده بزرگ آبگرمکن در جهان و اولین در خاورمیانه است. بیش از ۱۱ میلیون خانواده ایرانی از محصولات بوتان استفاده می‌کنند. خانواده خلیلی از صنعت‌گران به‌نام و قدیمی با ورود گاز به به زندگی مردم، برندی را در ذهن‌ها جا انداختند که به درستی «انتخابی مطمئن» است. محسن خلیلی همانند پدرش نشان داده که مشکلات هیچ‌وقت مانع نبوده و همیشه پیش‌شرطی برای موفقیت هستند.

---

منابع:

• سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران: فریدون شیرین‌کام، ایمان فرجام‌نیا، نشر فرهنگ صبا، ۱۳۹۳
• روزنامه فرصت امروز
• داستان برند بوتان (وبسایت بادکوبه)
• مصاحبه با منصوره خلیلی: چگونگی تاسیس شرکت بوتان در کتاب خاطرات (از دامنه تا قله)
• تاریخچه بوتان
• محمود خلیلی، بنیان گذار برق نوین ایران

• مهندس محمود خلیلی بنیان گذار صنعت گاز مایع در ایران و بنیان گذار شرکت بوتان