همه ما فکر می‌کنیم که بسیاری از انتخاب‌های زندگی را خودمان انجام می‌دهیم. مثلاً اینکه چه شهری زندگی کنیم؛ با چه کسی ازدواج کنیم؛ چه شغلی انتخاب کنیم یا چه لباسی بپوشیم. در واقع کاملاً این حس را داریم که همه چیز تحت کنترل ماست. اما واقعیت این است که انتخاب‌های ما (چه در زندگی و چه در کسب‌وکارها) بیش از آنچه که فکر می‌کنیم، محدود هستند. در حقیقت، زندگی ما تحت تأثیر نیروهای پنهان شبکه‌ای است که بر پایه قوانین ریاضی و یک نظم اجتماعی شکل گرفته‌اند.
ما در بسیاری از مراحل زندگی با اثر شبکه‌ای اجتماع‌های مختلف مواجه می‌شویم که می‌تواند بر سرنوشت و آینده‌مان تأثیر بگذارد. شیوه زندگی هر فرد به واسطه محدودیت‌هایی که دارد، متفاوت است. هر شخص با نیروهای شبکه‌ای (دایره اجتماعی) اطرافش به سمت مسیرهای مختلفی هدایت می‌شود؛ اما معمولاً این نیروها مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
در این مقاله به این موضوع می‌پردازیم که شبکه چیست و چگونه اثر شبکه‌ای اجتماع‌های مختلف می‌تواند بر هر جنبه از زندگی ما تأثیر بگذارد. همچنین ۳ نوع شبکه در زندگی را معرفی می‌کنیم که همه ما بخشی از آن هستیم. در نهایت، الگوها و قوانین ریاضی را بررسی می‌کنیم که بر پیدایش شبکهها و دایره‌های اجتماعی در زندگی و کسب‌وکار تأثیر دارند.
نیروی شبکه: دست نامرئی
آدام اسمیت (Adam Smith) در سال ۱۷۷۶ کتابی به نام ثروت ملل را منتشر کرد. او در این کتاب، بازارهایی را توصیف می‌کند که در آن‌ها هزاران نفر به دنبال منافع شخصی خود هستند؛ اما در عین حال به صورت ناخودآگاه نیز می‌توانند منافع جامعه را تأمین کنند. این همان مفهوم «دست نامرئی» است.
اسمیت از طریق این «مدل بازار آزاد» توانست ریاضیات و سازوکارهای پیدایش نظم اجتماعی در مقیاس بزرگ را بیان کند. اما ما در این مقاله بیشتر از «مدل شبکه‌ای» برای تعیین نظم اجتماعی در مقیاس بزرگ استفاده می‌کنیم. همچنین توضیح می‌دهیم که چگونه این مدل شبکه‌ای بر هر یک از ما تأثیر می‌گذارد.
شبکه‌های ارتباطات انسانی و دایره‌های اجتماعی در زندگی نیروهایی ایجاد می‌کنند که گاه ما را به سمت مسیرهایی که در هدفمان نیست، هدایت می‌کنند. به علاوه این شبکهها در طول زمان با شبکه و اجتماع‌های دیگر ترکیب می‌شوند. هر چقدر روابط، گروه‌ها و جوامع ما بیشتر و بزرگ‌تر شود، سرنوشت و سبک زندگی‌مان نیز بیشتر تغییر می‌کند. جامعه‌شناسان معتقدند که زندگی ما ترکیبی از انتخاب‌ها و اولویت‌های‌مان است که با نیروی شبکه‌های اجتماعی اطرافمان تکامل می‌یابد.
تأثیر این نیروهای شبکه‌ای (دایره اجتماعی) را می‌توانیم در زندگی خود و افراد دیگر مشاهده کنیم. در واقع ۹۰٪ از این نیروها می‌توانند مراحل حساس زندگی ما (انتخاب همسر، انتخاب شغل و …) را تحت تأثیر قرار دهند. بنابراین، در هنگام تصمیم‌گیری‌ها برای هر بخش از زندگی باید به دایره اجتماعی خود توجه بیشتری کنیم؛ چرا که بسیاری از تصمیم‌ها متأثر از ترکیب و تشکیل شبکه‌های جدید است. اکنون در ادامه توضیح بیشتری درباره شبکهها و نحوه شکل‌گیری آن‌ها می‌دهیم.
چگونه شبکهها شکل می‌گیرند؟
از لحاظ تئوری هر کسی می‌تواند جزئی از شبکه و دایره اجتماعی ما باشد؛ چرا که تمام انسان‌ها به نوعی به یکدیگر متصل هستند. با ظهور اینترنت و شبکه‌های اجتماعی جهانی مثل فیس‌بوک میزان فاصله بین افراد در یک شبکه کمتر شده است.
به طور کلی، روابط بین اشخاص در یک شبکه به صورت تصادفی شکل نمی‌گیرند. شدت و سرعت شکل‌گیری شبکهها به ۵ شرط زیر بستگی دارد:
- وجود یک زمینه مشخص برای ایجاد تعامل‌های مکرر با گروه‌های جدیدی از مردم (مثل یک مدرسه، کلیسا، کلوب، محل کار، خوابگاه یا وضعیت زندگی جدید و …)
- همپوشانی بالا بین روابط با یکدیگر در یک شبکه
- یک دوره گذار برای تغییر یا تکامل هویت افراد
- تراکم بالا، مجاورت و نزدیکی مکانی بین افراد یک شبکه
- تجربه‌های مشابه در یک موقعیت سخت و ترسناک با یکدیگر
بنابراین، هر یک از مراحل مهم زندگی مانند دبیرستان، دانشگاه و اولین شغل ما این ۵ شرط موجود را دارند و بر این اساس شکل می‌گیرند. حال چه شبکه‌هایی در زندگی ما وجود دارند؟
انواع شبکهها در زندگی
تنها ۳ سطح از شبکه در زندگی وجود دارند که همه ما بخشی از آن‌ها هستیم. این ۳ شبکه عبارت‌اند از:
- شبکه فیزیکی (سطح اول): این شبکه همان شهری است که در آن زندگی می‌کنید؛ خیابانی که در آن رانندگی می‌کنید؛ ساختمانی که در آن کار می‌کنید؛ جریان الکتریکی که از آن استفاده می‌کنید؛ منابع غذا، جریان گرمایش و سرمایش و سیستم حمل‌ونقلی که از آن استفاده می‌کنید؛ توانایی پرداختن پول، تماس گرفتن و پیام دادن.
- شبکه مردمی (سطح دوم): این شبکه شامل مردمی است که با آن‌ها در ارتباط هستید؛ مثل خانواده، دوستان، همکاران، سیستم‌های قومی ـ قبیله‌ای، باورها و عقاید. در این حالت، شما عضوی از شبکه‌های مختلف هستید.
- شبکه دیجیتالی مردم (سطح سوم): این نوع شبکه جدید در طی ۲۵ سال گذشته ایجاد شده است. شما می‌توانید با هزاران نفر ارتباط بگیرید و به صورت دیجیتالی عضوی از شبکه‌های آن‌ها شوید. همین طور می‌توانید از عقاید، تصاویر، افکار، باورها و شغل آن‌ها نیز باخبر شوید. این نوع شبکه تا ۵۰ سال آینده جهان را تغییر خواهد داد.
ما در زندگی با تمام این شبکهها برخورد می‌کنیم و همه به نوعی بر روی زندگی ما تأثیر می‌گذارند. در واقع هر کدام از ما به‌عنوان یک گره در این ۳ سطح از شبکه خواسته یا ناخواسته با افراد دیگر ارتباط برقرار کرده و شبکه‌های انسانی را تشکیل می‌دهیم. در شبکه‌های انسانی همه چیز تبادل می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها در تصویر زیر نشان داده شده‌اند:
اگر افراد به یکدیگر نزدیکتر باشند یا میزان تعامل، اعتماد و شباهت بین آن‌ها زیاد باشد، گره تبادلی بین آن‌ها افزایش می‌یابد و راحت‌تر با یکدیگر ارتباط می‌گیرند.
شبکهها از ما چه چیزی می‌خواهند؟
شما تنها کسی نیستید که در شبکه، ارزش دریافت می‌کنید. افراد دیگر نیز در شبکه شما انتظار ارزش و تبادل متقابل دارند. آن‌ها از شما حمایت و تأیید می‌خواهند. شما با نیروهای شبکه‌ای گفتگو می‌کنید. با وجود آنکه این نیروها را نمی‌بینید، بر شما اعمال می‌شوند و به سمت مسیری مشخص هدایت می‌کنند. پس مراقب باشید که چه دایره اجتماعی را به شبکه خود اضافه کرده و چگونه شبکه‌سازی می‌کنید.
زمانی که مکالمه‌ای را با شبکه خود آغاز می‌کنید، جاذبه و کشش بین شما و افراد دیگر (نیروهای شبکه‌ای) بیشتر شده و همه چیز برای‌تان قابل درک‌تر و قابل پیش‌بینی‌تر می‌شود. در نتیجه با دیدگاه جدیدی که به واسطه ارتباط با دیگران به دست آورده‌اید، می‌توانید سرنوشت و زندگی خود را تغییر دهید.
حال این سؤال پیش می‌آید که ما در شبکهها و دایره اجتماعی خود حداکثر می‌توانیم با چند نفر رابطه خوبی برقرار کنیم؟
به طور کلی، شدت روابط ما با افراد دیگر بر اساس عدد جادویی به نام دانبار (Dunbar’s law) تعیین می‌شود که به نظر می‌رسد طبق ساختار بنیادی مغزمان عمل می‌کند. این عدد حداکثر تعداد افرادی را مشخص می‌کند که یک نفر می‌تواند با آن‌ها رابطه اجتماعی پایدار داشته باشد. ما معمولاً می‌توانیم با ۵ نفر از دوستان بسیار صمیمی، ۱۵ نفر از دوستان نزدیکتر، ۵۰ نفر از آشنایان و در نهایت ۱۵۰ نفر به طور منظم رابطه دوستانه برقرار کنیم. اگر این تعداد فراتر برود، تعامل خیلی خوبی صورت نمی‌گیرد. به عبارت دیگر، از لحاظ ذهنی تنها می‌توانیم از عهده ۱۵۰ رابطه بربیاییم.
تاکنون متوجه شدیم که چه شبکه‌هایی در اطراف ما وجود دارند و چگونه روابط ما با این شبکهها شکل می‌گیرد. اما باید بدانیم که شبکهها تحت تأثیر عامل دیگری نیز قرار دارند. شبکهها تنها عواملی نیستند که زندگی‌های ما را هدایت می‌کنند. در کنار نیروهای شبکه‌ای، یک سری قوانین ریاضی وجود دارند که تمام پیچیدگی‌های جهان را توجیه می‌کنند. در واقع این قوانین ریاضی هستند که می‌توانند بر پیدایش و شکل‌گیری شبکهها تأثیر بگذارند. با دنبال کردن این قوانین ریاضی می‌توانیم از تأثیری که بر سرنوشتمان می‌گذارند، آگاه شویم. حال در ادامه تأثیر منطق ریاضی را بر روی اثر شبکه‌ای و زندگی خود توضیح می‌دهیم.
تأثیر قوانین ریاضی بر شکل‌گیری شبکهها در زندگی و کار
ریاضی در بسیاری از زمینه‌ها به ویژه علوم اجتماعی و روابط بین افراد یک مبحث پایه و ضروری است که ما معمولاً به آن بی‌توجه هستیم. در ادامه مثال‌هایی آورده شده است که نقش قوانین ریاضی را در هدایت و نظم اجتماعی بیان می‌کند.
۱) قانون زیپف (Zipf’s Law)
آیا می‌دانید تعداد دفعات به کار رفته در یک متن توسط یک الگوی ریاضی تعیین می‌شوند؟ این الگوی ریاضی حتی اندازه شهرها در یک کشور، توزیع درآمد اقتصادی مردم، میزان ترافیک سایت، میزان استفاده از یک نام خانوادگی در جامعه، تعداد افراد کشته شده در جنگ و بسیاری موارد دیگر را تعیین می‌کند.
این الگو همان قانون زیپف است که بر اساس یک منطق ریاضی تعریف می‌شود. با یک مثال ساده می‌توانیم این قانون را بهتر توضیح دهیم. مثلاً اگر تعداد کلمات یک کتاب را بشماریم و آن‌ها را از لحاظ میزان تکرار از زیاد به کم مرتب کنیم، متوجه می‌شویم که بین رتبه هر کلمه و میزان تکرار آن یک رابطه عکس وجود دارد. یعنی هر چقدر فراوانی یک کلمه در متن بیشتر باشد، رتبه کلمه موردنظر پایین‌تر خواهد بود. در این صورت با کمک قانون زیپف می‌توانیم نظام کلمات یک متن را بر اساس رتبه و میزان فراوانی آن‌ها تعیین کنیم.
در مورد سازوکار این قانون هنوز توافق نظری وجود ندارد. اما فرضیه اصلی بیان می‌کند که قانون زیپف با اصل «کمترین تلاش» توجیه می‌شود. انسان‌ها بر اساس این اصل تمایل دارند که کارهای خود را به گونه‌ای ساده‌تر انجام دهند. برای مثال، معمولاً افراد هنگام صحبت کردن از کلمات تکراری به میزان کمتری استفاده کرده و در نوشتن مقاله یا کتاب از کلمات تکراری به میزان بیشتری استفاده می‌کنند. اما زیپف بر مبنای این اصل، اهمیت کوتاه‌نویسی مقاله‌ها را مورد تأکید قرار می‌دهد. او بیان می‌کند در شرایطی که می‌توان برای بیان یک مفهوم از یک واژه استفاده کرد، به کارگیری واژگان متعدد برای بیان آن مفهوم در یک مقاله بی‌معنی است.
چیزی که این جریان را بسیار جالب‌تر می‌کند، این است که قانون زیف برای پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی دیگر نیز به کار می‌رود. برای مثال، رتبه‌بندی جمعیت شهرها یا میزان تولید ناخالص داخلی کشورها از این قانون پیروی مي‌کند. در واقع این قانون بیان می‌کند که جمعیت شهرها یا تولید ناخالص داخلی آن‌ها متأثر از یکدیگر هستند. یعنی هر چه جمعیت یک شهر بیشتر باشد بر توزیع رتبه‌بندی‌های جمعیت شهرهای دیگر نیز تأثیر زیادی می‌گذارد.
جهان در بسیاری از مسائل زندگی به ظاهر پیچیده است؛ اما در اصل بر اساس یک منطق ریاضی بسیار ساده پایه‌گذاری شده است. اما در کنار ریاضی چه چیز دیگری نظم موجود در زندگی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد؟
۲) بدن موجودات و ساختار شهرها دارای الگوی ریاضی قابل پیش‌بینی هستند
قوانین ریاضی ظاهر زندگی ما را نیز کنترل می‌کنند. برای مثال، سلول‌ها و سیستم‌های انرژی موجودات زنده بر اساس قانون سه چهارم (۳/۴) قابل پیش‌بینی هستند. پستانداری که از لحاظ اندازه ۲۰۰٪ بزرگ‌تر از جاندار دیگر است، تنها ۱۵۰٪ از انرژی را مصرف می‌کند (یعنی به میزان سه چهارم انرژي مصرف می‌کند). به همین دلیل است که سلول‌ها و مویرگ‌های ما تکامل یافته‌اند تا کارآمدترین شبکه فراکتالی را برای انتقال انرژی و مواد مغذی به بدن داشته باشند.
مشابه این شبکه بیولوژیکیِ فراکتالی نیز در شهرها وجود دارد که برای تأمین انرژی، حمل‌ونقل و زنده نگه داشتن شهر تکامل یافته است. سازوکار شهرها غالباً بر اساس قاعده تجربی ۱۷/۲۰ است که تقریباً در همه شهرها به صورت پایدار مشاهده می‌شود. جالب است بدانیم که برنامه‌ریزان شهری تلاش زیادی می‌کنند تا این قانون را برای شهرها نقض کنند. اما همواره شهرها به شیوه‌هایی نامرئی تحت تأثیر این نیروی شبکه‌ای قرار دارند.
۳) افراد ثروتمند، ثروتمندتر می‌شوند
بیشتر اتفاق‌هایی که در جامعه رخ می‌دهند، از فرایندهای تقدم امتیازی (Preferential Attachment) تبعیت می‌کنند. یعنی افرادی با پول، منزلت و شهرت بالا بیشترین بهره را از آن‌ها خواهند برد. به همین دلیل است که افراد ثروتمند پول بیشتری را دریافت می‌کنند یا اگر دو بنیان‌گذار هم‌زمان یک ایده مشترک را بیان کنند، اعتبار ایده به آن شخصی داده می‌شود که منزلت و شهرت بیشتری دارد.
در واقع قوانین ریاضی بر این عامل تأثیر دارند. معمولاً افراد در دایره‌های اجتماعی قرار می‌گیرند که برای آن‌ها سود و منفعت بیشتری دارند. وقتی این مسأله بارها تکرار شود، منابع به طور سیستماتیک، بیشتر به سمت افرادی هدایت می‌شوند که در حال حاضر امتیاز بیشتری دارند. این مدل می‌تواند برای اکثر افراد، آزاردهنده و ناعادلانه باشد. به این پدیده «اثر متیو» نیز می‌گویند.
۴) در مهمانی‌ها و دورهمی‌ها چه قوانین ریاضی وجود دارند؟
ما در زمان شام یا دورهمی‌های خانوادگی می‌توانیم با ۶ نفر مکالمه خوبی داشته باشیم؛ شاید هم حداکثر ۸ نفر. ما بر اساس یک تجربه اجتماعی به این عدد رسیده‌ایم؛ اما در حقیقت، یک قانون ریاضی پایه و اساس آن را تشکیل می‌دهد. بر اساس این رابطه ریاضی می‌فهمیم که چند رابطه دو طرفه ممکن می‌تواند بین افراد در یک گروه وجود داشته باشد. فرمول این رابطه به صورت زیر است:
N * (N-1) / 2
به این معنی که وقتی تعداد افراد در یک گروه (N) بیشتر شود، یک تغییر نمایی صورت می‌گیرد؛ نه تغییر خطی. این مسأله بر تجربه اجتماعی ما، نحوه تعامل و نهایتاً احساساتمان اثر می‌گذارد. برای مثال، اگر ۶ نفر در یک گروه وجود داشته باشند، احتمال ۱۵ مکالمه دو طرفه وجود دارد. اما اگر تنها یک نفر دیگر به گروه اضافه شود، این میزان احتمال به ۲۱ حالت افزایش می‌یابد. بنابراین، ما می‌توانیم تنها بر روی یک مکالمه تمرکز کنیم و باید بقیه گفتگوها را نادیده بگیریم.
اگر این اتفاق در مهمانی‌ها، مراسم‌های مدرسه و دانشگاه، محل کار، شهر یا شبکه‌های دیگر نیز رخ دهد، بر نحوه رفتار ما تأثیر می‌گذارد. بنابراین، می‌توانیم متوجه شویم که دایره اجتماعی و ارتباطی ما تا چه حد تحت تأثیر قوانین و منطق ریاضی است. در نتیجه هیچ گاه تأثیر ریاضی را بر شبکه ارتباطی خود نادیده نگیرید!
سخن پایانی
شما در هر کدام از شبکه‌هایی که به آن تعلق دارید، یک گره به حساب می‌آیید. ایده‌ها، خواسته‌ها، ترس‌ها، باورها و بسیاری از احساسات دیگرتان نیز در این شبکهها شکل می‌گیرند.
تصور کنید هر آنچه که این شبکهها به شما می‌دهند، در داشبورد زندگی‌تان ثبت می‌شوند. حال شما در زمان تصمیم‌گیری می‌توانید به این داشبورد مراجعه کرده و آزادانه عمل کنید. به علاوه می‌توانید با رجوع به قوانین ریاضی، بهترین تصمیم خود را در هر لحظه بگیرید.
اما توجه داشته باشید آنچه که بر روی داشبورد زندگی شما نمایش داده می‌شود، توسط شبکه شما قرار داده شده است. در واقع شبکه شما نتیجه تصمیماتی است که در هر لحظه از زندگی خود گرفته‌اید. بسیاری از تصمیمات حیاتی و مهمی که اغلب با آن‌ها مواجه می‌شوید، از شبکه‌های شما نشأت می‌گیرند. بنابراین، تأثیر دایره اجتماعی و شبکه‌های اطراف خود را در زندگی فراموش نکنید!
اکنون با درک کامل از تأثیر گسترده قوانین ریاضی و نیروهای شبکه‌ای بر زندگی و کسب‌وکارمان، این سؤال پیش می‌آید که اثر شبکه‌ای در چه مراحلی از زندگی اتفاق می‌افتد؟ مراحل حساس زندگی ما کدام‌ها هستند؟ چگونه می‌توانیم با آگاهی از تأثیر دایره‌های اجتماعی خود در مراحل حساس زندگی، تصمیمات بهتر و درست‌تری بگیریم؟ شما می‌توانید پاسخ این پرسش‌ها را در مقاله بعدی بیابید.
بخوانید: اثر شبکه‌ای (Network Effect) چیست و در زندگی ما چه تأثیری دارد؟ – قسمت دوم
